Joshua Oppenheimer over The End: 'Dit is een musical voor alle musical-haters'

Een kleurrijke musical over het einde de tijden zou je misschien niet zo snel verwachten van documaker Joshua Oppenheimer, wiens bekroonde films The Act of Killing en The Look of Silence de Indonesische massamoorden van 1965-66 belichten. Maar als we Oppenheimer spreken over The End, vertelt hij ons dat je aardig wat gelijkenissen kan vinden in zijn voorgaande docu’s en zijn speelfilmdebuut. ‘The End is een tragedie over oneerlijk en onverdiend optimisme dat eigenlijk staat voor wanhoop en schaamte. De personages grijpen naar een lied als een nieuwe manier om tegen zichzelf te liegen, om hun vreselijke situatie te romantiseren of hun schuld te ontkennen.’

Wat Oppenheimer hier zegt, is in feite de essentie van zijn vorige twee documentaires. In The Act of Killing richt hij zijn camera op de daders van de Indonesische massamoorden en daagt hij ze uit om hun moorden en martelingen na te spelen, in de stijl van hun favoriete genres – waaronder musicals. Ze liegen over wat er is gebeurd en romantiseren hun schuldgevoelens. In companion piece The Look of Silence schuift de focus naar de slachtoffers, die de moordenaars met hun leugens confronteren. Beide films gaan over schuldgevoelens en het zoeken naar de waarheid in een wereld vol onwaarheden. En zo doet The End dat ook – ietsjes abstracter, ietsjes muzikaler.

Diep onder de grond en vijfentwintig jaar na een grote milieuramp, zitten Mother (Tilda Swinton), Father (Michael Shannon) en Son (George MacKay) vast in een luxueuze bunker, waar het – gezien de omstandigheden – goed toeven is. Ze wonen er samen met een tante, een arts en een kok. Al snel heb je door dat Mother en Father niet de aardigste mensen zijn. De bunker is erg groot, waarom wonen ze er maar met z’n zessen?

De bunker bevindt zich in een besneeuwde grot waar je vrij kan rondlopen. Als het gezin in de grot een vreemdeling vindt onder een hoopje sneeuw, willen Mother en Father deze 'Girl' (Moses Ingram) zo snel mogelijk weg hebben. Son is ondertussen op slag verliefd. Langzamerhand worden de schuldgevoelens van de ouders groter (’als er nu plek is voor haar, dan was er toen ook plek voor hen’), terwijl hun zoon zich weet los te wringen uit een wereld vol leugens.

Ik heb een musical over het einde van de wereld gemaakt, omdat ik wilde laten zien dat optimisme een leugen is

Ik hou van musicals. Hoe meer gezang, hoe meer emotie en hoe duidelijker de boodschap. Maar The End is een ietwat vreemd exemplaar, dat me deed denken aan weer een andere ietwat vreemde musical, Zero Patience. Ook deze film neemt een vrij intens onderwerp – de aidsepidemie – en maakt er een campy musical van, vol zingende, lijdende mensen. En het werkte, net als met The End, want zelfs als deze upbeat liedjes worden gezongen, prik je zo door de leugens heen.

Het lied The Mirror, in The End gezongen door een onzuivere maar prachtige Tilda Swinton, bleef juist door dat ‘valse’ – op een bedrieglijke manier – in m’n hoofd zweven. Voordat we in het gesprek duiken, vraag ik Oppenheimer nog naar al die spiegels, in de film en het lied. ‘De spiegels zijn cruciaal. The End is een film over hoe we verhalen vertellen om de wereld en onszelf te verdoezelen. Wanneer zien we onszelf zoals we echt zijn? Mother kijkt door een fotoalbum – ook een spiegel – en zingt dezelfde melodie als wanneer ze later in de spiegel kijkt. Spiegels en reflecties komen overal in de film voor en komen samen in haar lied, The Mirror, dat gaat over hoe ze zichzelf ziet en hoe ze liegt over het geluk van de familie.’

Waarom koos je voor een musical over zo’n duister onderwerp, het einde van de wereld?

‘Wat ons naar het einde van de wereld leidt, is dat we blijven ontkennen. Het is een waanidee geworden, waarin we grondeloos optimistisch blijven en doen alsof al onze problemen, die we zelf gecreëerd hebben, vanzelf zullen oplossen. Dat optimisme is geboren uit schaamte en angst om naar onze eigen medeplichtigheid te kijken. Daarom zeggen we altijd tegen onszelf en elkaar dat het wel goedkomt.’

De personages proberen nieuwe excuses en leugens te vinden via melodie, maar deze pogingen zijn slechts gedeeltelijk succesvol. Daarom is het zingen zo ruw

‘Optimisme is geen hoop, het is het tegenovergestelde. Hoop is samenkomen, veranderen, oplossen. De musical is het ultieme genre van de onverdiende, ongefundeerde hoop. Het is het meest onbeschaamde, meedogenloze en grotesk optimistische filmgenre. Ik heb een musical over het einde van de wereld gemaakt, omdat ik wilde laten zien dat optimisme een leugen is. Zingen over het einde van de wereld is niet hoopvol.’

Het klinkt alsof je zelf geen fan bent van musicals.

‘Ik vond musicals altijd verbazingwekkend en verontrustend. Hoe en waarom denkt de verhalenverteller dat het acceptabel is om een personage in zingen te laten uitbarsten? De meeste mensen die musicals haten, doen dat vanwege dat ene moment: het moment dat iemand willekeurig begint met zingen. Ze vinden dat bij uitstek een oneerlijk moment.’

‘The End ondermijnt het principe van elke musical. De mensen in mijn film zingen niet om een vrolijk moment te creëren, maar doen het juist op een opvallend neppe manier. Je hoort gelijk dat het gezang een leugen is, in plaats van hoe het in normale musicals gaat, wanneer er wordt gezongen vanuit oprechtheid. Ik hoop dat The End een musicalfilm is voor alle musical-haters.’

George MacKay, Tilda Swinton en Michael Shannon zijn geen professionele zangers, maar juist hierdoor wel de beste keuze voor je film – ze klinken puur, ruw en echt.

‘De personages proberen nieuwe excuses en leugens te vinden via melodie, maar deze pogingen zijn slechts gedeeltelijk succesvol. Daarom is het zingen zo ruw. De liedjes zijn bijna allemaal opgenomen in lange single takes . Er is niets mooier dan de kwetsbare stem van de mens in crisis, en daarom is bijna alles live ingezongen.’

Wij mensen zijn misschien wel de enige wezens die in staat zijn tegen zichzelf te liegen

‘Ik deed de casting niet op basis van zangkwaliteiten. Ik had het gevoel dat ik acteurs nodig had wier gezichten flikkeren van twijfel, net als het poollicht dat ik zag in Noorwegen – waar ik het script schreef. Het poollicht is een aarzelend licht: de ene keer feller dan de andere keer, maar met genoeg ritme in de overgangen, waardoor het volledig natuurlijk gaat. De gezichtsuitdrukkingen van Swinton, MacKay en Shannon zijn ook zo. Dat maakt ze fantastische acteurs, omdat ze, net als dat twijfelende flikkerlicht, heel makkelijk in hun emoties kunnen schakelen. En omdat dat ze de overgang van een serieus gesprek naar volop zingen zo natuurlijk laten ogen.’

‘Tilda Swinton was de eerste die in me opkwam, met name door haar rol in Michael Clayton, waarin ze worstelt met schuld en angst. George MacKay zag ik in Captain Fantastic; hij ziet er al uit als een zoon van Tilda Swinton. Michael Shannon koos ik vanwege zijn kwetsbaarheid. Dat was essentieel om Father menselijk te maken. Hij moest een CEO zijn die verschrikkelijke dingen doet omdat hij wordt afgeleid door zijn eigen levensvreugde, niet uit puur kwaad.’

Het verhaal gaat over een steenrijk gezin in een koude bunker, met een buitenstaander, een mysterieus meisje, dat binnenkomt en als het ware infiltreert. Waarom koos je voor deze locatie en setting?

‘De familie – Father, Mother, Son – bestaat uit naamloze personages, omdat zij ons zijn. Het is een allegorie voor de haves and the have nots , maar ook voor elk van onze families. Mijn poging om deze mensen met zoveel compassie in beeld te brengen, ondanks hun schuld, maakt deel uit van een groter project, dat draait om de vraag: hoe vervormen en corrumperen wij onszelf, wanneer we dingen doen waarvan we weten dat ze verkeerd zijn? Wij mensen zijn misschien wel de enige wezens die in staat zijn tegen zichzelf te liegen. En dat is de fatale fout die tot onze ondergang zal leiden.’

‘Omdat de liedjes momenten zijn waarin de personages proberen zichzelf van nieuwe leugens te overtuigen, en omdat de muziek onbewust meeslepend is, hoopte ik dat het publiek de beklemming van de bunker zou vergeten. De bunker mocht geen ‘brutalistische ondergrondse betonconstructie’ zijn. De keuze voor het exterieur, de prachtige zoutmijn in Sicilië, weerspiegelde de keuze om romantische landschapsschilderijen als ramen te gebruiken. Het zijn uitzichten op een natuur-ideaal dat nooit heeft bestaan. Het idee voor een ondergronds complex kwam voort uit een bezoek aan een voormalige Sovjet-commandobunker in Tsjechië, gekocht door een oligarch die vreesde voor klimaatverandering.'

Zijn er nog dingen die je mee hebt kunnen nemen uit de tijd dat je documentaires hebt gemaakt, of misschien andersom: heb je dingen geleerd tijdens het maken van zo’n grote fictiefilm?

‘Ik had geen plan om documentairemaker te worden. Ik ben het wereldje ingerold nadat ik besloot iets te willen doen met de Indonesische genocide. Wat documentaires interessant maakt, is het verschil tussen hoe een persoon denkt dat hij gezien wordt en hoe hij zichzelf ziet. Voor mijn documentaires was het belangrijk om goede banden te hebben met de hoofdrolspelers, waardoor ik vaak moest doen alsof. Ik moest mensen te vriend houden en me soms voordoen als iemand anders. Ik kon er toentertijd met niemand over praten, want zodra je je echte zelf blootgeeft, verdwijnt het verhaal dat je aan het maken bent. Dat gaf mij een ontzettend eenzaam gevoel.’

Hoewel de film gaat over wat er gebeurt als het te laat is, hebben we ‘m gemaakt omdat we oprecht hopen dat het niet te laat is

‘Bij het maken van een fictiefilm probeer je samen een visie te realiseren. Het is veel meer groepswerk, waar je constant met elkaar over in gesprek bent. Dat gevoel dat je samen één creatieve familie bent, voelde voor mij als een verlate coming-of-age – na een leven waarin ik alleen maar bezig was om andere mensen te behagen.’

The End is een waarschuwend verhaal. Welke specifieke actie of eerlijkheid probeer je bij de kijker op te roepen? Gaat de boodschap meer over de wereldwijde of individuele crisis?

‘Het gaat over beide. Ik wil dat de film ons aanzet tot meer eerlijkheid over onze relaties tot het grote, zoals klimaatvernietiging, de genocide in Gaza, de vernietiging van democratieën, maar ook het kleine – je relatie met je moeder, beste vriend of de persoon tegenover je.'

‘Misschien zitten mensen in hun eigen ‘bunker’ en hoop ik te laten zien dat je die isolatie kan ontvluchten en samen kan komen in een – misschien je eigen samengestelde – familie. Hoewel de film gaat over wat er gebeurt als het te laat is, hebben we ‘m gemaakt omdat we oprecht hopen dat het niet te laat is.’