Jim Jarmusch, Luca Guadagnino, Joanna Hogg, Wes Anderson, Apichatpong Weerasethakul – de carrière van Tilda Swinton is onlosmakelijk verbonden met een groep vooraanstaande filmmakers. De keuze voor zo veel eigenzinnigheid, is er duidelijk eentje van een actrice met een uitgesproken smaak en visie, die op geheel eigen wijze uitgroeide tot een van de meest beeldbepalende actrices van de afgelopen decennia. Het is geen vanzelfsprekendheid om op die manier naam en faam te vergaren, maar Swinton deed vanaf dag één niet anders. Het zaadje voor deze uitzonderlijke carrière werd ongetwijfeld geplant tijdens haar eerste samenwerking met de regisseur van haar filmdebuut, Derek Jarman.
Jarman castte Swinton – begin twintig, net afgestudeerd en debutant bij de Royal Shakespeare Company – in 1986 in Caravaggio. Jarman werkte zeven jaar aan deze biografische film, waarvan je op basis van de titel een rechttoe-rechtaan historisch drama zou verwachten. Het is misschien de toegankelijkste film uit zijn oeuvre, maar de eigenzinnige artistieke visie van Jarman spreekt uit elk beeld. Jarman gebruikt de historische feitelijkheden – Caravaggio’s schildertalent, zijn heethoofdigheid, vermoedelijke homoseksualiteit en de moord die hij pleegde – vooral instrumenteel. Boven alles is Caravaggio gesigneerd met ‘Derek Jarman’.
Swintons samenwerking met Jarman is, achteraf gezien, een ideaal voorproefje van de excentrieke filmrollen die haar latere werk kenmerken
Het met een beperkt budget en in zeer korte draaitijd gemaakte Caravaggio is een shakespeareaans drama, met als middelpunt een klassieke driehoeksverhouding tussen Caravaggio (Nigel Terry), zijn wellustige vriend Ranuccio (Sean Bean) en diens vriendin Lena (Tilda Swinton). Inmiddels welbekend is dat de personages van Sean Bean zelden heelhuids het eind van hun films halen, en ook hier gaan de personages een wreed en bloeddorstig lot te gemoed.
Tot zover de klassieke vorm; Jarman kadert het verhaal in homo-erotische sferen, weelderige tableaux vivants en wonderlijke anachronismen als rekenmachines en brommers, die op onverwachte momenten verschijnen alsof ze aan de orde van de dag zijn in zeventiende-eeuws Rome.
Swintons samenwerking met Jarman is, achteraf gezien, een ideaal voorproefje van de excentrieke filmrollen die haar latere werk kenmerken. Met Jarman raakte ze innig verbonden en ze zou in vrijwel al zijn volgende films spelen. Al zouden die er niet bepaald toegankelijker op worden. Gedesillusioneerd door alle verplichtingen en verwachtingen die hoorden bij het maken van ‘grotere’ films als Caravaggio, gooide Jarman zijn mainstream ambities deels in de prullenbak om zich te richten op experimentelere en persoonlijkere films.
Terwijl de projector een enkel shot blauw naar het scherm brengt, hoor je hoe Jarman en anderen, onder wie Tilda Swinton, zijn leven beschrijven
Later in zijn carrière leidt die keuze tot sprekende voorbeelden als The Garden(1990) en Blue (1993), twee films die niet los te zien zijn van Jarmans ziekte AIDS en zijn latere overlijden daaraan. Zijn ziekte nam ernstige vormen aan tijdens het maken van The Garden, een film die het kruisigingsverhaal koppelt aan homoseksualiteit (met Tilda Swinton als Maria). De film werd geschoten in Jarmans eigen achtertuin, bij zijn huis Prospect Cottage in Dungeness, dat hij kocht met een erfenis, nadat hij samen met Swinton langs het terrein kwam en waar hij kort na zijn diagnose zou gaan wonen.
Swinton en Jarman werkten voor het laatst samen voor Blue (1993), Jarmans filmische zwanenzang, waarin hij het verlies van zijn gezichtsvermogen en, uiteindelijk, ook zijn leven verbeeldt. Dat doet hij op zo’n krachtige wijze, dat je de kleur blauw er amper nog los van kan zien. Terwijl de projector een enkel shot blauw naar het scherm brengt, hoor je hoe Jarman en anderen, onder wie Tilda Swinton, zijn leven beschrijven.
Jarman overleed kort na het maken van Blue, maar zijn tuin en huis zijn er nog steeds. Volgens Swinton zag Jarman het huis als een ‘levend ding’, en Jarman toverde de tuin om tot een wonderlijk landschap vol kiezels, drijfhout, schroot en planten. Toen het een aantal jaar allemaal dreigde te verdwijnen, stak onder anderen Tilda Swinton daar een stokje voor met een inzamelingsactie. En zo werd Prospect Cottage een plek die je nog altijd kan bezoeken.
In totaal zou Swinton negen films maken met Jarman en haar mainstream succes is niet los te zien van die samenwerkingen. Jarman regisseerde haar naar haar eerste filmprijs met Edward II (1991), op het Filmfestival van Venetië. Maar ook haar latere successen kenmerken zich door het consequent aangaan van samenwerkingen met grensverleggende filmmakers. Jarman was daarin de eerste. Dat hun samenwerking nog altijd een belangrijke plek inneemt in haar leven en werk, bevestigt ook de aandacht voor Jarmans oeuvre tijdens Tilda Swintons huidige tentoonstelling in Eye.
Van eind september t/m 8 februari kan je in Eye naar de expo Tilda Swinton – Ongoing. Acteur, kunstenaar en stijlicoon Tilda Swinton creëerde speciaal voor het Filmmuseum een overzichtstentoonstelling, in de zalen zijn allerlei films met haar te zien en Swinton gaat in gesprek met collega’s als Luca Guadagnino, Joanna Hogg en Apichatpong Weerasethakul.
