Sarah Friedland over Familiar Touch: 'Films over zorginstellingen leunen te vaak op horrorclichés'

Mijn moeder werkt al dik 30 jaar in de zorg en draait al drie decennia de nachtdiensten. Ze is verpleegkundige in een verzorgingstehuis en werkt altijd van elf uur ‘s avonds tot zeven uur ‘s ochtends. ‘Het is geen bejaardentehuis’, zegt ze altijd, ‘dat is iets anders’. Soms moest ik als klein kind een paar uurtjes mee, omdat er geen oppas was, of omdat het even niet anders kon. Ik herinner me de pikdonkere gangen, verlicht door groene uitgangsborden. Ik herinner me een specifiek moment waarop mijn moeder een ruimte binnenging met een collega. Tegen mij zei ze dat ik even moest wachten. Het was na middernacht, alles voelde griezelig en ik plaste net niet in m’n broek. Daar, in m’n uppie in de uitgerekte gangen, kwam ik een verwarde oude vrouw tegen. Ze mompelde en leek wel een geest. Hoe oud zou ik zijn geweest, negen? De vrouw praatte kinderlijk, moest giechelen en zat aan m’n lokken. Ik werd er ongeduldig van, en reageerde geïrriteerd. Toen opperde ze dat we de deur – waar mijn moeder en collega waren – open moesten trekken, en ik deed het, want je luistert naar oudere mensen. Samen trokken we de deur open en de dame rende lachend weg, de duisternis in.

In Familiar Touch gebeurt iets soortgelijks. We zien hoe de oudere Ruth (Kathleen Chalfant), met dementie, naar een verzorgingshuis wordt gestuurd en daar moet wennen aan een nieuw leven. Tijdens één van haar eerste nachten loopt ze verward haar kamer uit. Alsof ze een afspraak heeft en net aan de dag gaat beginnen. Ze loopt langs een andere vrouw, ook verward en met een missie. Het deed me denken aan dat ene moment dat ik als kind als eng ervaarde en als een spookverhaal navertelde aan m’n vrienden. Maar hier, in deze film, is het niet eng en spookt het niet.

Er zijn recent aardig wat films uitgekomen over ouderen met dementie, en grote titels als Still Alice en _The Father _laten de ervaringen op verschillende manieren zien. Wat Familiar Touch anders maakt, is het geduld. Als bang 9-jarig kindje was ik ontzettend ongeduldig, en reageerde bot en verveeld tegen de oudere vrouw. Maar in deze film is alles teder en liefdevol. Zelfs als Ruth in alle verwarring begint te flirten met haar zoon, of als ze in het verzorgingshuis de keuken binnenloopt en doet alsof ze de chef is. Iedereen in deze film is lief, en als we regisseur Sarah Friedland spreken, dan blijkt ook dat iedereen die de film gemaakt heeft zoveel lief heeft.

Wat veel mensen niet weten over dementie, is dat wanneer de cognitie afneemt, je zintuigen juist sterker worden

We spraken Friedland op het filmfestival in Leiden van 2024, waar haar film voor het eerst in Nederland te zien was. Eerder ging Familiar Touch in première op het filmfestival in Venetië, waar de film drie prijzen won: Beste Debuut, Beste Regie en Beste Actrice. Behalve met haar film, maakt Friedland indruk met haar speech, die ze toewijdde aan de genocide in Gaza. Als één van de eerste makers uitte ze kritiek op Israël op een groot podium tijdens een filmfestival. Friedland: ‘Als Joods-Amerikaanse filmmaker voel ik me verplicht om te bekritiseren hoe Israël het Joods-zijn misbruikt. Ik vond het belangrijk om de gelegenheid die ik kreeg te gebruiken. Je moet niet vergeten dat cinema nooit los staat van de wereldpolitiek.’

Je hebt drie prachtige prijzen in de wacht gesleept. Hoe was dat?

‘Waanzinnig. Familiar Touch is mijn eerste speelfilm, dus ik verwachtte het niet. Het was een prachtige verrassing en het is geweldig om te zien hoe de film binnenkomt bij mensen. Venetië was een sprookjesachtig begin voor de film.’

Welverdiend wat mij betreft. Familiar Touch toont de ervaring en overgang van mensen met dementie op zo'n tedere manier.
‘Ja, je vertelde net over jouw eigen ervaring, dat vind ik nou belangrijk: dat er een persoonlijke band met de film is. Ik merk dat films over zorginstellingen vaak leunen op horrorclichés. Ik wilde de absurditeit en het surrealisme van zulke plekken vastleggen, maar dan zonder horror of tragedie. De nadruk ligt op de zintuigen. Wat veel mensen niet weten over dementie, is dat wanneer de cognitie afneemt, je zintuigen – zoals aanraking, smaak en geur – juist sterker worden.’

‘Ik wilde dat vastleggen. Als je niet meer snapt waar je lichaam is, maar al je zintuigen overgevoelig zijn, ontstaat er een unieke, droomachtige realiteit. De scène in de gang is hier een voorbeeld van. Het zoemen van de lampen en de geluiden van de ruimte worden versterkt en vormen een symfonie die je meevoert.’

Waarom wilde je dit verhaal vertellen?

‘Jaren geleden ontwikkelde mijn oma dementie. Ze was dichter en intellectueel, iemand wiens identiteit en expressie sterk verbonden was aan taal. Toen ze non-verbaal werd, begon mijn familie over haar te praten alsof ze er niet meer was.’

‘Op dat moment ontdekte ik mijn liefde voor choreografie en dans. Mijn oma's fysieke aanwezigheid was heel sterk toen ik haar bezocht. Ze was absoluut aanwezig en dat uitte zich in haar bewegingen, zoals wiegen en aanraken. De kloof tussen het idee dat ze er niet meer was, vanwege de dementie, en de persoon die ik fysiek voor me zag, bleef me jarenlang bezighouden.’

‘Ongeveer tien jaar later, nadat ik aantal jaar had gewerkt in de filmproductie, realiseerde ik me dat ik alleen nog maar mensen van filmsets kende. Ik wilde films maken over andere mensen, niet alleen over de filmwereld, dus zocht ik een andere baan. Ik reageerde op een advertentie voor een assistent-zorgverlener voor een beeldhouwer met dementie. Ik kreeg de baan niet, maar ging wel aan de slag bij een bureau dat veel creatieve cliënten met dementie had.’

Ik wilde Ruths seksualiteit respecteren, zelfs als ze die op een 'ongepaste' manier uit.

‘Ik werkte ruim drie jaar als geheugenzorgverlener. Die baan veranderde alles wat ik dacht te weten over ouder worden. Wat me het meest raakte, was hoe mijn cliënten zich met mij identificeerden. Ze zagen me niet simpelweg als een jonger persoon. Ze creëerden verzinsels waarin ik hun beste vriendin, dochter, vriendin of kunstenaar was. Dat deed me beseffen hoe fluïde onze leeftijdsidentiteit is. Dit besef vormde het idee voor een personage dat haar jongere zelf in het heden ervaart.’

Is het personage van Ruth gebaseerd op al die ervaringen met oudere mensen?

‘Absoluut, maar ik wilde vooral dat we bij Ruth in het heden zouden blijven. We zijn bij haar en daarom ervaart zij zichzelf niet noodzakelijkerwijs als iemand die achteruitgaat. Ik merkte bij mijn cliënten dat, ondanks de achteruitgang, er altijd schommelingen zijn. De ene dag ben je deze versie van jezelf, de andere dag een andere. Het is veel vloeiender en dynamischer dan een constante afname. Dat is precies wat ik wilde vastleggen.’

Hoe heb je de seksualiteit van Ruth aangepakt? Ze begint te flirten met haar zoon, wat ongemakkelijk is om naar te kijken.

‘Ik wilde Ruths seksualiteit respecteren, zelfs als ze die op een 'ongepaste' manier uit. Veel mensen met geheugenverlies herkennen de sociale context van een persoon niet, maar ze voelen wel een intimiteit en vertrouwdheid. Dit is ook waar de titel van de film, Familiar Touch, naar verwijst. Je weet misschien niet wie iemand precies is, maar je voelt wel een band. Ik wilde haar verlangen naar verbinding respecteren, zelfs als het op de verkeerde persoon gericht is. Dit is ook een vorm van leeftijdsdiscriminatie, omdat we oudere mensen vaak niet meer als seksueel zien. Sterker nog, oudere volwassenen, vooral degenen met geheugenverlies, ervaren vaak ontremming, waardoor seksualiteit juist heel openlijk wordt getoond. Ik wilde dit weergeven als onderdeel van de feministische politiek van de film: het tonen van oudere vrouwen als seksuele wezens, van de wieg tot het graf.’

Kathleen Chalfant speelt Ruth fantastisch, ze belichaamde de rol volledig.

‘Kathleen is buitengewoon. Dit was de eerste keer dat ik werkte met geoefende acteurs, dus het was een enorme eer om met haar samen te werken. Ze is heel, heel, heel precies. Ze kan de kleinste verschuivingen in haar emoties weergeven. We volgden het script heel nauwkeurig en filmden het grotendeels zoals het was geschreven.’

‘We bespraken welke versie van Ruth zich in elke scène zou laten zien. Omdat er geen sprake is van een constante achteruitgang, hadden we de vrijheid om te spelen met de veranderingen. Dat was heel bevrijdend. We spraken veel over de lichamelijkheid van Ruth, aangezien ik een achtergrond heb in het maken van dansfilms en Kathleen een hele fysieke actrice is. We spraken over Ruth aan de hand van gebaren, aanraking en houding. Het was een speels proces.’

‘Kathleen is een onbevreesde actrice; er was niets dat ze niet durfde te doen

Hoe voelde dat voor Kathleen en hoe regisseer je zoiets intens?

‘Kathleen is een onbevreesde actrice; er was niets dat ze niet durfde te doen. Ik dacht bijvoorbeeld dat bepaalde intieme scènes, zoals het moment waarop ze zichzelf aanraakt in de onderzoekskamer, extra aandacht nodig zouden hebben. Ik bereidde me voor op een gesprek over wat haar comfortabel zou maken, maar ze ging er meteen voor. Er was een groot wederzijds vertrouwen.’

‘Wat betreft haar voorbereiding heeft ze in andere interviews verteld dat de rol werd gevormd door haar beste vriendin Sybil, die ook dementie heeft. We vonden allebei een diepere betekenis in de film: je bent meer dan je cognitieve geest. We maken de wereld zinvol door onze lichamelijke en zintuiglijke ervaringen. Wie we zijn en hoe we onszelf begrijpen is veel groter dan alleen onze cognitie.’

De film speelt zich voornamelijk af in een woonzorgcentrum, Villa Gardens. Waarom deze plek?

‘Villa Gardens ligt in Pasadena, Californië. Ik gaf daar al filmworkshops aan oudere volwassenen en wilde deze film — een karakterstudie zonder leeftijdsdiscriminatie — samen met oudere volwassenen en zorgverleners maken. Veel zorginstellingen zouden een filmploeg storend vinden, dus we hadden een locatie nodig die de middelen en de wil had om met ons samen te werken.'

‘Ik zocht ook een plek waar de bewoners graag wilden meedoen aan een experiment. Villa Gardens heeft een fascinerende geschiedenis: in de jaren twintig richtte een directeur van een middelbare school in Californië, die later ook de AARP [American Association of Retired Persons, red.] oprichtte, een collectivistisch en feministisch experiment op. Ze verzamelde een groep alleenstaande vrouwelijke docenten om samen een huis te kopen en met pensioen te gaan. Honderd jaar later zet op dezelfde plek die nalatenschap voort: veel van de bewoners zijn voormalige docenten en maatschappelijk werkers. De mensen daar zijn leergierig en experimenteel.’

‘Ik kreeg het idee om de film te combineren met een filmworkshop. Iedereen die meedeed aan de workshop, zou zich later bij onze filmploeg aansluiten. De bewoners waren niet alleen acteurs, maar maakten ook deel uit van de filmploeg. Het was een intergenerationeel experiment. Ik pitchte het idee bij de bewoners en het personeel, en ze zeiden ja.’

Hoe zagen de workshops er precies uit?

‘In de vijf weken voorafgaand aan het filmen gaven mijn team en ik en een deel van de cast twee keer per week een workshop. Tijdens de eerste sessie van elke week deden we een praktische oefening. De tweede dag filmden we een korte film, geschreven door een van de bewoners. En wekelijks kreeg iedereen een andere rol binnen het team.’

‘Aan het einde van de vijf weken hadden alle deelnemers elk element van filmmaken geprobeerd, van scenario-schrijven tot monteren. Iedereen wist waar hun interesses lagen en kon zich aanmelden voor een specifieke taak bij de speelfilm. Uiteindelijk hadden we bewoners in bijna elk deel van de crew. Alle oudere volwassenen in de film, met uitzondering van Kathy en Joan Webb, zijn bewoners van Villa Gardens.’

En dat prachtige huis van Ruth, met al die okergele en kastanjebruine kleuren. Hoe kwam je daarbij?

‘Ik wist dat ik Ruth wilde plaatsen in een typisch middenklasse, modern huis in Californië. Haar verleden wordt niet verteld door flashbacks, maar door kleine details in haar gedrag en omgeving. Ik stelde me Ruth voor als een Joods-Amerikaanse vrouw uit een links georiënteerde arbeidersfamilie in New York. Ik wilde dat haar politieke en culturele geschiedenis tot uiting zou komen in haar huis.'

‘Daarnaast wilde ik haar geschiedenis als kok en kookboekenschrijver laten zien. Omdat de huizen in Los Angeles die vaak voor filmopnames worden gebruikt onbetaalbaar waren, ging ik met een vriend langs de deuren in verschillende buurten van Los Angeles, op zoek naar een huis dat nog nooit gefilmd was. Na tien dagen vonden we dit huis. Het zag er in het echt helemaal niet uit zoals in de film, maar onze productieontwerper, Stephanie Listen Cohen, is een genie. Ze dacht na over elk klein detail van het huis en hoe we Ruths geschiedenis via haar bezittingen konden verbeelden.’

De aanrakingen in de film voelden ook heel zacht. Het leek een beetje alsof de handen, gebaren en aanrakingen, op hele subtiele wijze, bijna in iedere scène prominent aanwezig waren.

‘We wilden een film maken vanuit Ruths perspectief, zonder gebruik te maken van traditionele point-of-view-shots. Het moest gaan om haar fysieke ervaring en aanrakingen.’

‘Dat zit deels in het geluidsontwerp. We hebben geen muziek gebruikt, zodat je alle bewegingen van haar lichaam in de ruimte kunt horen. Daarnaast hebben we alle gebaren en aanrakingen gefilmd met ieder een eigen soort lens. Zo creëerden we een soort echo. Het doel was dat het publiek, misschien onbewust, de fysieke trillingen tussen de verschillende gebaren zou voelen.’

Er zijn natuurlijk veel verschillende films over ouderen met dementie, wat maakt Familiar Touch anders en wat wil je dat mensen meenemen?

‘Ik hoop dat mensen weggaan met een ander perspectief op ouder worden. Als je jong bent, hoop ik dat je oudere mensen niet als zo 'anders' dan jezelf zult zien. Oud worden moet je niet zien als een verschrikkelijke aftakeling, maar als iets dat diep verbonden is met de continuïteit van ons leven.’

‘Daarnaast hoop ik dat mensen het inzicht krijgen dat onze ervaring van onszelf niet alleen cognitief is. We geven de wereld betekenis door al onze zintuigen en door ons lichaam, en dat is net zo goed een deel van wie we zijn en hoe we met elkaar verbinding maken.’