Aan The Piano lag het niet, maar toch viel Fien in een put van patriarchale ellende

Omdat ik The Piano keek, een film uit 1993 die gerestaureerd is en nu weer draait, verdiepte ik me in Jane Campion, de maker van deze film. Als je haar naam googelt, lees je vrijwel overal dat Jane Campion ‘de eerste en enige vrouw is’. Een soort Eva, van Adam en Eva, maar dan van de filmwereld in plaats van het aards paradijs.

De eerste en enige vrouw die ooit een Palme d’Or heeft gekregen, de belangrijkste prijs op het filmfestval van Cannes. De eerste film met de female gaze als leidend perspectief. Volgens de BBC Culture Poll was The Piano de beste film ooit – de beste film ooit gemaakt door een vrouw dan. Ze was de tweede vrouw (oké, dus niet de éérste, maar toch) die genomineerd werd voor een Oscar voor beste regie (ze won hem niet). In plaats van de empowerment die ik wellicht zou moeten voelen bij dit soort omschrijvingen, viel ik in een diepe zwarte put van patriarchale ellende en kwam ik er niet meer uit.

Ik schrijf dus dit artikel van helemaal onderin die put, waar slechts een minuscuul streepje zonlicht mij herinnert aan de rest van de wereld, maar de put is vooral erg donker en kil, voelt dichterbij het middelpunt van de aardbol dan bij de oppervlakte, en ik heb er geen vertrouwen in dat iemand mij hieruit komt redden.

Hoe dan ook. The Piano dus. The Piano is een briljante film over een zwijgende vrouw, Ada McGrath, en haar instrument. Ze wordt vaak beschreven als ‘mute’, als ‘stom’, maar het is niet dat ze niet kán praten, ze kiest ervoor om het niet te doen. Ze zwijgt. Ik leerde ooit dat daar geen Engels woord voor is, voor zwijgen. Stil zijn kan passief zijn, maar zwijgen niet: zwijgen is een actie.

Stil zijn kan passief zijn, maar zwijgen niet: zwijgen is een actie

The Piano is gesitueerd in 1850: de Schotse Ada emigreert met haar zesjarige dochter naar Nieuw-Zeeland om te trouwen met een kolonist, Alisdair Stewart. En ze neemt haar piano mee. Haar nieuwe echtgenoot heeft echter geen zin om het loodzware instrument door de modderige bossen te (laten) sjouwen: hij verkoopt het aan Baines, een Schot die al zo lang in Nieuw-Zeeland leeft dat hij de Maori-cultuur heeft geadopteerd als de zijne, inclusief gezichtstatoeages en al – nu wordt dat cultural appropriation genoemd, destijds (en in de film) noemde men het ‘going native’. (Er bestaan allerlei interessante postkoloniale lezingen van deze film, maar daar ga ik het even niet over hebben.) Baines gaat in onderhandeling met Ada over haar piano, en wat ze moet doen om ‘m te mogen gebruiken.

Tot zover het plot. Mijn omschrijving ervan is bijzaak, want er zit zoveel gelaagdheid in deze film, dat dat wat er niet wordt gezegd en niet wordt laten zien, minstens even belangrijk is als dat wat je wel ziet. En The Piano geeft een vrouw inderdaad weer zoals ze zelden wordt weergegeven: als zwijgend, bijzonder eigenzinnig, halsstarrig, dwars. Als kunstenaar, die samenleeft met haar instrument. Even voor de duidelijkheid: dat ik in mijn donkere deprimerende put zit heeft dus niks te maken met de inhoud van deze film. Deze film is top, ga ‘m zien.

Voor het halsstarrige en dwarse aspect van Ada’s persoonlijkheid is wél een Engels woord: willful. Ada wordt in vrijwel iedere Engelstalige bespreking van deze film willful genoemd, en ik dacht aan Sara Ahmed, feministisch academicus en schrijver van onder andere Living a Feminist Life, waarin ze een heel hoofdstuk wijdt aan deze term, en welke vrouwen op deze manier worden beschreven. Ahmed schrijft: ‘To be willful is to have a will that is wanting. (...) Her will becomes a willful will insofar as it is defined against a collective or general will. Her own will is deemed to get in the way of what the collective wills.’

Als je willful bent, in de betekenis van eigenzinnig, heb je dus volgens Ahmed een eigen wil die ingaat tegen de collectieve wil. Het collectief heeft andere belangen dan jij als individu. Ahmed beschrijft vrouwen die willful zijn als vrouwen met een stem die ingaat tegen de stem van anderen: het is knap om willful te zijn terwijl je zwijgt, zoals Ada, want de zwijgende vrouw wordt meestal gezien als een meegaande vrouw. Holly Hunter kreeg niet voor niets een Oscar voor beste actrice.

Zonder Oscar zit ik in mijn put na te denken over alle dingen, groot en klein

Hoewel ik mij dus afvraag, zittend in mijn put en mijlenver verwijderd van de wereld van popcultuur en prijsuitreikingen, of we de Oscars en de Gouden Palm en de BBC en al die instituten wel als kwaliteitscriterium moeten zien. Sinds de winst van Campion in 1993 heeft geen enkele vrouw meer een Gouden Palm gewonnen. Men dacht dat er iets ging veranderen destijds, maar dat is alweer 27 jaar geleden en er gebeurde niks. Er is ook maar één vrouw die een Oscar voor beste regie in de wacht sleepte, namelijk Kathryn Bigelow. Maar de laurierbladeren van deze onderscheidingen geven nog steeds een bepaalde status aan een film, worden altijd genoemd in marketingteksten en staan dus nog steeds op allerlei filmposters en dvd-hoesjes (ja, die bestaan nog, net als alomtegenwoordig seksisme in de filmindustrie).

(Als ik een Oscar zou hebben gewonnen en nu op het podium zou staan zou het orkest echt allang zijn begonnen met spelen.)

(In dat orkest zitten waarschijnlijk ook alleen maar mannen.)

Zonder Oscar zit ik in mijn put na te denken over alle dingen, groot en klein, die vrouwen er bewust of onbewust van weerhouden om iets te maken en dat aan de wereld te laten zien. En krijg je er erkenning voor? Waarschijnlijk niet. Dat heeft met een miljoen dingen te maken. Het heeft ermee te maken dat alle mensen die jou wel of niet toelaten tot het ‘wereldje’ mannen zijn. Het heeft te maken met infrastructuur, door welke lagen je allemaal heen moet, langs de mannen in de jury of het bestuur of de redactie die jouw weg kunnen blokkeren. Het heeft te maken met wie je moet lunchen van tevoren, of door wie je gewoon totaal genegeerd wordt. Het heeft te maken met de subtiele of minder subtiele opmerkingen en reacties die je krijgt. Het heeft ermee te maken dat je nooit een voorbeeld ziet dat op jou lijkt. Nou ja, behalve dus die ene, eerste en enige vrouw.

Het is nogal wat om als ambitie te hebben om de tweede vrouw te zijn.

Om een complete lijst te maken van al die dingen, heb ik nog een column nodig. En nog één, en nog één, en nog één, etc. etc., totdat iedereen samen met mij in deze put zit omdat het echt een heel deprimerende situatie is. Maar het Oscars-orkest is allang aan het spelen. Ik heb het even opgezocht: dat werd dit jaar, 2020, voor het eerst geleid door een vrouw. Niks om te vieren.