De dood van Francisco Tenório Júnior (en zijn bossanova)

Door Esha Guy Hadjadj

Francisco Tenório Júnior was een verlegen man. Zacht pratend, extreem beleefd, en met de vervelende gewoonte te verdwijnen. Hij nam regelmatig de rattentaxi naar huis na een feestje of optreden, nadat hij iedereen om zijn vingers had gewonden met zijn pianospel. Totdat hij op een nacht naar buiten ging om eten te halen en nooit meer terugkwam.

In de animatiedocumentaire They Shot the Piano Player, gemaakt door Fernando Trueba en Javier Mariscal, onderzoekt de fictieve New Yorker-journalist Jeff Harris de mysterieuze verdwijning van Tenório Junior, een muzikaal wonderkind dat in de jaren 60 aan de wieg stond van de bossanova in Brazilië. Hij bracht één album uit, Embalo, in 1964, toen hij 23 jaar oud was. Harris, wiens stem is ingesproken door Jeff Goldblum, spreekt met nabestaanden en beroemde collega’s om te achterhalen wat er precies gebeurd is tijdens die voorjaarsnacht in 1976 in Argentinië, toen Tenório even de deur uitging.

They Shot the Piano Player is naast respectvolle true crime ook een lofzang aan de bossanova. In kleurrijke beelden zien we interviews met muzikale grootheden als João Gilberto, Vinicius de Moraes en Chico Buarque en optredens van Amerikaanse jazzsterren als Ella Fitzgerald. Tel daar de regelmatige tussenkomst van hitjes als Chega de saudade bij op en je krijgt een geweldige kennismaking of herbeleving van de gouden decennia van de Braziliaanse jazz.

Mijn moeder vertelde de leraar trots dat ik van jazz hield. ‘Echt waar? Dat hoor je niet vaak’, reageerde hij

Mijn eerste kennismaking met jazz was op mijn dertiende. Na jaren klassiek piano besloot ik na het spelen van één swing-stuk dat ik saxofoon wilde spelen. Mijn moeder vertelde de leraar trots dat ik van jazz hield. ‘Echt waar? Dat hoor je niet vaak’, reageerde hij, en keek me verwachtingsvol aan. Ik knikte hevig zonder een woord te zeggen, omdat ik begreep dat het blijkbaar erg speciaal was dat ik van jazz hield, maar ook omdat ik dan waarschijnlijk niet goed wist wat het precies was. Jazz betekende voor mij zoveel als ‘muziek die niet klassiek was’. Mijn begrip van het genre ging niet verder dan het vage vermoeden dansbaarder moest zijn dan Bach en Mozart. De saxofoonlessen hield ik een half jaar vol.

Mijn tweede en echte kennismaking met jazz vond plaats op mijn zeventiende. Ik ging uit met een getalenteerde pianist die na ons eerste afspraakje We Will Meet Again van Bill Evans op Facebook deelde. Ik zag het voorbij komen terwijl ik stoned op mijn kamer zat te scrollen en liet me meevoeren door Evans pianospel. Ik was ervan overtuigd dat de titel een verkapte boodschap aan mij moest zijn. Mijn verhouding met de pianist hield nog geen twee maanden stand.

Tenório’s liefde voor Bill Evans ging een stuk verder dan de mijne. Wie een foto van Tenório’s gezicht opzoekt, kan er de weerspiegeling in ontdekken van een jonge Bill Evans. Beiden met halflang haar, een forse baard, en een bril met dik en zwart montuur. Tenório speelde minder ingetogen dan Evans, maar wie naar hun muziek luistert, hoort een gedeelde liefde voor warme noten, waarmee ze in enkele akkoorden al een hele wereld oproepen.

In They Shot the Piano Player komen we er langzamerhand achter dat Tenório waarschijnlijk door de Argentijnse junta werd aangezien voor een communist, puur omdat hij een kunstenaar was en dus radicale vrienden moest hebben. Net als in buurland Brazilië en vele andere Zuid-Amerikaanse landen, was er in Argentinië een militaire dictatuur aan de macht die het bestrijden van communisme als de grootste prioriteit zag. 

Via de CIA hielpen de VS deze regimes in het zadel, in de hoop zo de communistische dreiging uit hun achtertuin te wieden. Deze politieke ingreep staat bekend als Operation Condor en was het begin van grootschalige Amerikaanse inmenging in de Zuid-Amerikaanse politiek. De CIA verschafte informatie, materieel, trainingen en geld aan de regimes voor de bestrijding van linkse bewegingen. Samenwerking tussen de regimes kwam veel voor, zoals de dood van Tenório in Argentinië bewijst. En hun boodschap was duidelijk: je kunt vluchten, maar we zullen je vinden. Pas in de jaren negentig kwam de inmenging van de CIA aan het licht.

Voor de meesten van ons roept bossanova tegenwoordig helaas de associatie op met liftmuziek

Zo veranderde Zuid-Amerika met steun en zegen van de VS in een repressief en ondemocratisch continent. Kunstenaars en intellectuelen werden van hun bed gelicht of verdwenen als rook in de nacht. Iedereen die linkse sympathieën koesterde was op zijn minst verdacht, en op zijn meest een gevaar voor de staat. Het is niet moeilijk om in Tenório’s verdwijning ook het einde van de bossanova te lezen. De voortdurende onderdrukking van cultuur en kunst betekende het einde van de gouden jaren voor de Braziliaanse jazz.

Voor de meesten van ons roept bossanova tegenwoordig helaas de associatie op met liftmuziek, of de deuntjes die uit onze telefoon komen wanneer we weer eens in de wacht zijn gezet. Een doffe echo van wat het vijftig jaar geleden voorstelde. Of, in de woorden van muzikant Chico Buarque: de muziek werd als een tatoeage, die op je huid plakt maar je niet meer voelt. Via de dood van Tenório brengt They Shot the Piano Player de bossanova gelukkig weer even tot leven.