Het bedrieglijke aan geweld is dat het lijkt alsof je het in de hand hebt. Alsof het een stok is die je kunt oppakken wanneer je een bal uit de boom moet tikken. Één nauwkeurige beweging en de bal ligt weer aan je voeten zonder verrassingen.
Het is een gedachte die bij me opkomt bij het kijken van Reber Doskys nieuwe documentaire Daughters of the Sun, over de nasleep van de genocide op de Jezidi’s door IS. Duizenden Jezidi-meisjes werden in 2014 slaafgemaakt en gedwongen te bekeren tot de islam. Daarnaast vluchtten ongeveer een half miljoen Jezidi’s hun huis uit uit angst voor IS-strijders. Het was een onverhulde poging om een einde te maken aan de millennialange aanwezigheid van de Jezidi’s in Iraaks-Koerdistan, waar ze een pre-islamitisch geloof belijden.
Aan het begin van de film zien we de meisjes een tent opzetten waarin ze hun ervaringen in gevangenschap zullen delen. Huiselijk geweld, opsluiting en afscherming van de maatschappij vormen een rode draad. Het woord ‘verkrachting’ valt nauwelijks maar is alom aanwezig. De meesten hadden geen flauw idee van wat zich buiten hun gevangenschap afspeelde of wat er met hun familie was gebeurd. Sommigen weten dat nog steeds niet. Pas na tien minuten dringt de ernst van de situatie tot me door, wanneer Faiza met een marmeren blik vertelt dat ze elf was toen ze werd ontvoerd.
Sommigen geven de islam de schuld van deze genocide, omdat de daders haar in zijn naam uitvoerden. Vaker schakelt men religie samen met geweld. Deze week nog zat ik in een café in Caïro waar een vriendin aan een oudere man vertelde dat ze haar scriptie schreef over de vraag ‘wat is islam?’ De man schaterde enkele seconden een pijnlijke lach en antwoordde ‘De islam? Drie dolksteken in m’n rug, dát is de islam!’ Hij draaide zich om om op de littekens te wijzen.
20 jaar oorlog in Irak
Maar heeft genocide echt zoveel met geloof te maken? In het nummer Prozac van de Palestijnse rapgroep DAM rapt Tamer Nafer vrij vertaald ‘tuurlijk hebben we tradities die met wortel en al de fik in moeten / maar niemand hier had ooit gehoord van ISIS voor Bush z’n troepen’. Het is daarom toepasselijk dat de première van Daughters of the Sun valt in maart, twintig jaar na het begin van de Irak-oorlog, toen de Amerikaanse president George W. Bush onder valse voorwendselen het land op zijn knieën dwong. De Verenigde Staten, bijgestaan door militaire steun van de Britten, Australiërs en Polen, mikten rechtstreeks op de halsslagader van het land: de overheid moest meteen en in zijn geheel vervangen worden door een Amerikagezinde tijdelijke regering.
Bush kwam erachter dat geweld geen stok is die je kunt oppakken en wegleggen
Met één nauwkeurige ingreep moest Irak een democratische staat worden. Na drie weken verloor het land zijn hoofd. De tussenregering voerde een beleid van ‘debaathificering’ uit, waarbij iedereen die lid was van Saddam Husseins Baath-partij werd ontslagen. Omdat alle ambtenaren ooit verplicht lid waren geworden van de partij, was het gevolg dat de staat van de ene op de andere dag compleet instortte. Één nauwkeurige ingreep, met een lange lange nasleep.
Volgens filosoof Hannah Arendt is de kans op genocide het grootst op plekken waar de rechten van groepen niet meer door een staat gegarandeerd kunnen worden. Door de Irak-invasie viel het land in facties uiteen, die in een wetteloze zone streden voor hun eigen belangen. Waar je zonder consequenties iemands huis kon verwoesten, ouders kon onthoofden en zusjes kon verkopen op een slavenmarkt voor tien dollar. In de film zien we Faiza in de rommel van haar verlaten familiehuis zoeken naar een aandenken van haar leven voor IS. Ze vindt een oude foto van haar broers onder het puin.
Bush kwam erachter dat geweld geen stok is die je kunt oppakken en wegleggen wanneer het je uitkomt. Vandaag de dag laat ‘s werelds meest bekende en minst gezochte oorlogsmisdadiger zich nauwelijks zien of horen. Liever schildert hij portretten, al mopperend dat de wereld beter af is zonder Saddam.
Net als verf
Daughters of the Sun gaat niet in op deze politieke en historische achtergrond van de genocide. De kracht van de documentaire zit in de manier waarop de camera dicht op de meisjes gericht blijft. We zien hoe Faiza in paniek raakt wanneer ze in een winkel haar vriendin Serab even uit het oog verliest, en zich huilend in Serabs oksel verstopt wanneer ze haar terugvindt. We zien hoe Fewziya samen met haar jongere broers door de appendix van een dik boek over de genocide bladert. Ze noemt de namen op van iedereen uit haar geboortedorp Werdiye die door IS gearresteerd is. Haar broertje Farhan vraagt of zijn vriend Mahir ertussen staat.
Met een stip op de neus verandert de een de ander in een kat
De oudere Jezidische Hussein is de enige man die vaak voor de camera verschijnt. Hij zet zich in om gekidnapte Jezidi-meisjes terug te kopen van hun slavenhouders. In de tent leidt hij een soort therapie-avond met de bevrijde meisjes. Hij vertelt grappen en wijsheden in de hoop ze te laten lachen. Met telkens nieuwe vergelijkingen probeert hij bij hen een gevoel van eigenwaarde te kweken, alsof er voor ieder één beeld moet zijn dat als een sleutel de deur naar het verleden op slot draait.
Maar de oorlog dreunt door. Later zien we hoe Faiza en Serab samen schilderen. Na verloop van tijd is het papier niet meer het enige canvas. Met een stip op de neus en zwarte strepen op de wang verandert de een de ander in een kat, op voorwaarde dat de ander het terug mag doen. Even plagen ze elkaar alsof ze nooit zorgen hebben gekend. Daarna vegen ze de verf met een nat doekje van elkaars gezicht. ‘Ging het maar ook zo in het echte leven’, zegt Serab, ‘dat je alles net als verf kunt uitvegen. Net was je een kat, en nu ben je weer Faiza.’
