In Dearest Fiona passeren beeld en geluid elkaar als schepen in de nacht

Een groepje kinderen loopt langs een kade. De meisjes, ieder met witte boerenkapjes en traditionele jurken aan, haken hun ellebogen in elkaar en lopen met z’n vieren op een rij. Daarachter twee jongetjes, hand in hand, de één met een vinger in zijn neus, beide met een donker arbeiderspetje en een jas met knopen in dezelfde kleur. Helemaal vooraan, vooruitlopend op de rest, een jongen en een meisje hand in hand. Het gelukkige stel.

De beelden zijn ongeveer een eeuw oud. De jurken van de meisjes zijn achteraf ingekleurd om je een idee te geven van hoe ze erbij liepen. Vanaf de kade kijken ze nog altijd in elkaar gehaakt toe hoe een vissersboot een Nederlands dorp binnenvaart. Afgaande op de boerenkapjes, de blote armen en de trage boot moet het een aangename dag zijn geweest, met een twijfelend briesje in de lucht.

Het is één van de shots uit Dearest Fiona, het nieuwste videowerk van beeldend kunstenaar Fiona Tan. Uit de collectie van het Eye Filmmuseum stuitte de filmmaker op een verzameling oude opnamen van het leven in Nederland tussen 1900 en 1930. Ze geven een inkijkje van het werk en het plezier in de Nederlandse landbouw, visserij, en opkomende industrieën. Over de beelden heen horen we Ian Henderson brieven voorlezen die Fiona’s vader tussen 1988 en 1990 naar haar stuurde, toen ze ging studeren in Amsterdam. Fiona’s brieven aan haar vader uit die tijd krijgen we niet te horen. 

Er is geen verband tussen beeld en geluid in de film. Vader vertelt vanuit Australië over de bloemen die in bloei staan, de vruchtbare grond die hij tegenkomt op de hoge plateaus van Toowoomba, of over de pelikanen die visten aan de rand van de lagune waar hij kampeerde. Op het scherm zien we boeren riet maaien met zeisen, koeien die in het gras liggen, het vlakke Nederland tot aan de horizon. Het deed me denken aan de let’s plays die mijn broertje op zijn computer kijkt, waarbij op het scherm een computerspel gespeeld wordt terwijl de jongens op de voice-over over politiek en memes kletsen. Vaak speelt hij op het scherm ernaast nog een ander spel, zodat hij zich niet zal vervelen.

Je vergeet haast dat Nederland een wereldrijk was met plantages in Suriname, de Caraïben en Indonesië

Maar in Dearest Fiona ligt het tempo lager, een stuk lager. Vader praat kabbelend over de politieke ontwikkelingen. De bezoeken van Sovjetleider Michail Gorbatsjov in Armenië en China interesseren hem enorm, net als de volksprotesten in China. Misschien heeft het laatste met zijn Indonesisch-Chinese afkomst te maken. De politieke betrokkenheid van vader Tan schept een groot contrast met de beelden uit Nederland, die verraderlijk apolitiek lijken. We zien mannen die riet oogsten, binden en opstapelen, daarna vrouwen die er manden en matten van weven, zelfs vissers die er een fuik mee maken in laagstaand water. Het is allemaal zo eenvoudig, zo gewoontjes. Je vergeet haast dat Nederland in deze periode een wereldrijk was met plantages in Suriname, de Caraïben en Indonesië. Dat de Atjeh-oorlogen net achter de rug waren, dat vlak over de grens de Eerste Wereldoorlog plaatsvond, waardoor Nederland een miljoen Belgische vluchtelingen moest opvangen. 

Niets is zo bedrieglijk als een foto, zei Franz Kafka ooit. Hetzelfde geldt voor videobeelden. Bedrieglijk, volgens de Amerikaanse criticus David Levi Strauss, omdat geen enkel medium belooft zo trouw te zijn aan de werkelijkheid als een camera.

Ik moet weer aan de kinderen aan de kade denken, met hun ellebogen in elkaar gehaakt. Zou het de eerste keer zijn dat ze gefilmd werden? Nu ik de film een tijdje heb laten bezinken, geloof ik dat de cameraman hen had gevraagd om zich zo op te stellen langs het water, zoals kinderen van de schooljuf hand in hand moeten lopen als ze de stad doorlopen. Het ziet er bij nader inzien uit alsof het in scène is gezet. Dat is het verraderlijke aan filmbeelden: je associeert ze bijna automatisch met de werkelijkheid. Alleen wat binnen de kaders valt is echt; alles daarbuiten duwt de camera argeloos over de rand van zijn wereld.

Waarom zou de cameraman – vermoedelijk een man – deze beelden verzameld hebben? Met een beetje speurwerk kom ik er niet achter. Misschien wilde hij zijn tijd vastleggen als onbevangen toekijker. Misschien vreesde hij de teloorgang van de Nederlandse identiteit door de denderende vooruitgang van de technologie. Of misschien was hij dichterlijk ingesteld en op zoek naar de Nederlandse ziel temidden van de vissersboten, kermisattracties, en kippen die vrijelijk tussen de steegjes scharrelen. 

Waarom zou de cameraman – vermoedelijk een man – deze beelden verzameld hebben?

Nostalgie lonkt je vanuit de opnames, maar vader Tan verspert behendig de weg met een terloopse opmerking in zijn brieven. Nadat Fiona in een brief vertelde over haar vakantie langs de Zeeuwse kust, antwoordt hij dat Nederland voornamelijk bestaat uit delta’s van grote rivieren als de Waal en de Maas. ‘Het lijkt nu vreemd dat ik de Nederlandse geschiedenis en aardrijkskunde moest leren als jongen in Indonesië’, merkt hij op, om daarna redelijk snel over te schakelen op de recente ontwikkelingen in Oost-Europa.

Zo wordt de koloniale geschiedenis van Nederlands-Indië kort aangestipt, maar meer als wazige herinnering dan als belangrijke gebeurtenis. Voor vader Tan lijkt het slechts één van de vele politieke omwentelingen te zijn die hij heeft meegemaakt. Weinig uitzonderlijk ook, hoewel het inderdaad vreemd is dat een jongetje aan de andere kant van de wereld weet door welke provincies en steden de grote Nederlandse rivieren stromen. Vreemd, maar niet erg. ‘De Tans hebben blijkbaar een stevige psychologische natuur’, concludeert hij.

Het is op dit moment dat beeld en geluid het dichtst bij elkaar in de buurt komen, wanneer de vader het koloniale avontuur in Indië en zijn nasleep kort oprakelt. Maar slechts voor een moment, en zonder echt contact te maken. Als schepen die elkaar passeren in de nacht, ieder op weg naar een andere bestemming.