Vijf vragen aan regisseur Viktor van der Valk over zijn compromisloze debuut Nocturne

‘Goed dat je dicht bij jezelf blijft,’ zegt de productieleider in het voorbijgaan tegen Alex, de regisseur van de film die morgen van start moet gaan. Fijn compliment, maar Alex is juist een schim van zichzelf. De producent hijgt in zijn nek, de tijd tikt door, maar de filmmaker weet niet waar zijn film over gaat, laat staan hoe hij hem moet maken. In één lange nacht probeert hij tot een kern te komen, terwijl de nacht zelf steeds meer in een aaneenschakeling van vreemde filmscènes verandert. 

Alex is een personage in Nocturne, het speelfilmdebuut van Viktor van der Valk, maar ‘goed dat je dicht bij jezelf blijft’ is vast ook wel tegen Viktor gezegd. Met Nocturne doet hij dat namelijk voor de volle honderd. Een film in een film maken, óver het maken van een film, door een waas van 16mm-rook en fluisterdialogen en met je broer (Vincent van der Valk) in de hoofdrol. Zó meta, dat durfde Fellini pas na acht en een halve keer.

Ik wil met Nocturne reflecteren op de verbeelding

Toch werkt Van der Valks jeugdige bravoure, omdat hij niet bang is. Niet bang om te laten zien dat hij zijn klassiekers kent, en niet bang om zich kwetsbaar op te stellen. De existentiële twijfels van Alex zijn ook die van Viktor. Iedere keer dat er een cliché op de loer ligt benoemt hij dat al voordat jij het hebt kunnen herkennen. Komt dat citaat niet van Godard? Dat felrode bloed, dat zat toch ook in Suspiria? En heb je dat nummer niet ook al eens in iets anders gehoord? Deels wel, deels niet. Voor wie er voor open staat is Nocturne een uniek, dapper en speels filmisch doolhof. 

Zoals het een doolhof betaamt lopen er allemaal vreemde figuren rond die volzinnen lispelen die zo uit het dagboek van een kunstenaar lijken te zijn gekopieerd: ‘We moeten boeten omdat we jong zijn’, of: ‘De liefde overwint altijd.’ De woorden doen dienst als poëtische richtingaanwijzers voor het maakproces van Alex - en dat van Viktor. We legden de regisseur vijf zinnen uit de film voor en vroegen hem waar ze voor staan.

1. De Kunst kent geen compromissen

‘Deze uitspraak komt van de Belgische kunstenaar Sam Dillemans. In de documentaire The Madness in the Detail zegt hij dat het leven vol compromissen zit, maar de kunst niet. Dat raakte me.’ 

‘Als film een spiegel kan zijn, dan wilde ik met Nocturne reflecteren op de verbeelding. Verbeelding probeert datgene dat we fysiek niet kunnen waarnemen, zichtbaar te maken. In mijn ogen is het daarom altijd een poging om dichterbij de waarheid te komen, mits het ruimte laat voor spontaniteit. Tegenwoordig wordt steeds nadrukkelijker bepaald door welke bril we de werkelijkheid moeten ervaren. We bedrijven een soort formule-politiek. Maar als we alleen maar dingen maken ten behoeve van van de cultuurindustrie, vervaagt niet alleen de spontaniteit van onze verbeelding, maar ook de spontaniteit van ons denken. Filosofen Adorno en Horkheimer beschreven het al in De Dialectiek van de Verlichting: ‘Zoals het animisme aan de dingen een ziel heeft gegeven, zo heeft de industriële beschaving van de ziel een ding gemaakt’.’ 

‘Ik wil van de ziel geen ding maken. Daarom leek het me juist in deze tijd belangrijk om de verbeelding te vieren en een klein beetje jeugdig met de vuist op tafel te slaan. Zonder compromissen.’ 

2. Ik weet waarom jij zoveel sigaretten rookt

‘In een gedachtenstroom kan een sigaret haast niet ontbreken, zeker niet als die stroom wordt aangevuld met een liefde voor de film-noir. Nocturne is absoluut geen klassieke film-noir maar speelt wel met de conventies van het genre, net als met taal, ritme, geluid, beeld, muziek en citaten - alle ingrediënten van het film-universum, eigenlijk.’

‘Ik hou heel erg van de vroege films van Jean-Luc Godard. Niet eens omdat ze perfect en ‘af’ zijn - dat zijn ze niet - maar omdat ze zo speels zijn. Eerst begreep ik ze niet, maar dat maakte me juist nog nieuwsgieriger. Godard leerde me dat het oké is om films te maken waarin je je gedachtes kwijt kunt, waarin je niet per se vanuit een verhaal hoeft te vertrekken. Dat de schoonheid hem zit in de constructie, in de elementen, in de ambacht. En door Godard kom ik steeds opnieuw uit bij de vraag waaróm ik in godsnaam films wil maken.’

Godard leerde me dat het ok is om films te maken waarin je je gedachtes kwijt kunt

‘Misschien heb ik met Nocturne geprobeerd een antwoord te vinden op die vraag. Daarom zitten er waarschijnlijk ook zoveel filmwerelden van mijn filmhelden in. Niet om daar opzichtig naar te verwijzen, maar omdat films onderdeel zijn van ons dagelijks leven. Ze behoren tot mijn werkelijkheid. Ze zijn net zo echt als het bed in mijn slaapkamer, mijn vader en mijn moeder of de muziek die ik luister.’

‘Vroeger geloofde ik dat film een pleister op de wond kon zijn, een medicijn tegen de grilligheid van het bestaan. Maar tijdens het maken van Nocturne begon ik me af te vragen of film dit keer juist niet precies diezelfde wond weer had opengehaald. Had ik mezelf niet te veel verloren in de filmwerelden van Godard, Fellini, Melville, Hitchcock, of de muziek van Bernard Herman?’

‘Vooralsnog heb ik nog geen antwoord kunnen vinden. Misschien is dat maar beter ook. Wel kwam ik er na vier jaar Nocturne achter dat film een beetje mijn leven was geworden, en dat ik was vergeten dat film ook het leven nodig heeft. Misschien heb ik daardoor die sigaretten eindelijk aan de kant kunnen schuiven, haha.’

3. Echte liefde kent tegenslagen maar overwint altijd

‘De liefde voor de zoektocht naar een film heeft altijd voorop gestaan. Het hele maakproces heeft op die energie geleund. Daar ben ik trots op.’

‘Ik heb samengewerkt met hetzelfde team als voor mijn afstudeerfilm Onno de Onwetende (2014), waarvoor ik een Wildcard had gewonnen van het Filmfonds. Nocturne is uiteindelijk gemaakt voor € 300.000, maar ik denk dat het echte budget bestond uit liefde. We waren ervan overtuigd dat dit het beste idee ooit was, en het was verbazingwekkend hoeveel mensen vanuit die gedachte bereid waren te helpen. Ik denk dat we deze film nooit hadden kunnen maken als we het via een reguliere route hadden ingediend. Paradoxaal genoeg was het budget dan absoluut meer geweest, maar daardoor juist minder. Op deze manier kon het nooit opraken.’

‘Er zijn zeker wat tegenslagen geweest. Op zo’n manier een film maken kost misschien weinig geld, maar wel veel tijd en energie. Ik ging van jeugdig en onbevangen naar een gevoel van volwassen worden en gevangen zitten. Grappig genoeg heeft dat allemaal een plekje in de film gekregen. En daar tegenover staat dat de energie, de lol en de liefde een minstens even grote plek hebben gekregen. Daarvoor ben ik iedereen die heeft meegeholpen enorm dankbaar.’

4. Wat is zijn recht om te schreeuwen?

‘Ik heb me dat vaak genoeg afgevraagd, daarom bevraag ik het in de film ook. Er is waarschijnlijk helemaal geen ‘recht’ dat bepaalt of je wel of niet mag schreeuwen, maar ik kon niet ontkennen dat ik de drang voelde om van me te laten horen. Misschien hoort dat ook wel bij jong zijn?’

Ik heb me vaak geschaamd voor wat ik aan het maken was

‘Ik heb me waanzinnig vaak geschaamd voor wat ik aan het maken was. Was het niet te klaagzangerig? Was ik niet gewoon een moederskindje dat bang was om op te groeien, of een hopeloze romanticus die veel te moeilijk aan het doen was? Dat soort onzekerheden horen bij een creatief proces, omdat een zoektocht naar wat je aan het maken bent automatisch in verbinding staat met de zoektocht naar jezelf. Ik was er graag met een grote bocht omheen gewandeld, maar dat zou niet oprecht zijn geweest. Een publiek prikt daar doorheen en daar zou ik me op de lange termijn nog veel meer voor geschaamd hebben. Ik had geen andere keuze dan het schreeuwen naast het lachen, vieren en huilen te plaatsen. Het is een onderdeel van wie Alex is.’ 

5. Het is maar een film. [...] Doe niet zo dramatisch.

‘Inderdaad. De enige manier om jezelf als maker te redden van de waanzin is om het af en toe te relativeren en te zeggen: het is maar een film. Aan de andere kant komt er nu, terwijl ik dit zeg, een stemmetje naar boven dat me streng toespreekt en zegt: ‘Nee sukkel, het is het leven!’ Misschien heb ik nog iets uit te vechten.’