Hoe The Third Man dankzij en ondanks Orson Welles een klassieker werd

Wie de beste films aller tijden opzoekt, stuit al snel op Carol Reeds The Third Man uit 1949. Het is met recht een van de beroemdste film noirs, die nog altijd verbluft met de voor het genre zo typerende wereld in verval, de onbetrouwbare en misdadige personages en het spel met licht en donker. En natuurlijk is er die kleine maar onvergetelijke rol van de legendarische acteur-filmmaker Orson Welles. Toch wringt daar wat: de film geldt als een van Welles’ allerbekendste films, maar hij zit er slechts tien minuutjes in. Toch hoor je weleens dat Welles een veel grotere vinger in de pap had dan de openingscredits doen vermoeden.

Het scenario (van de beroemde misdaadschrijver en ex-spion Graham Greene) draait om pulpauteur Holly Martins (Joseph Cotton), die in het door de Britten bezette Wenen op zoek gaat naar ene Harry Lime (Welles). Het eerste dat Martins  in Wenen te horen krijgt, is dat Lime is overleden, maar op diens uitvaart blijkt er nog van alles gaande rondom zijn dood. Sterker nog: Lime zou zelfs nog in leven zijn – gevlucht vanwege een ontspoorde harde in peniciline. Een achtervolging door het na-oorlogse Wenen volgt, en Martins zit Lime door de stinkende riolen van de stad op de hielen.

The Third Man geldt als hét Britse antwoord op de Amerikaanse misdaadfilm uit de jaren veertig. Regisseur Carol Reed (enkele jaren later de eerste geridderde filmmaker) stond als een van de grootste Britse filmmakers aan het roer van het project. Hollywood-zwaargewicht David O. Selznick (bekend van onder andere Gone with the Wind en Rebecca) en de Hongaars-Britse Alexander Korda financierden de film. Zij vonden Orson Welles als Harry Lime overigens maar niets. Welles stond te boek als een notoir probleemgeval en box-office poison, maar Reed was vastbesloten en castte hem stiekem toch.

Welles was iemand met zo veel charisma dat hij zijn schaduw wierp over alles en iedereen om hem heen

Hoewel de hele film draait om het mysterie rondom de door Welles gespeelde Harry Lime, is Joseph Cotten de ware hoofdrolspeler. Het gezicht van Welles is weinig in beeld en de momenten waarop we hem zien opduiken uit de vele schaduwen die de film rijk is, is het niet eens Welles' eigen silhouet. Welles was slechts een week present bij de opnames, kwam vaak niet opdagen en werd daarom in sommige scenes noodgedwongen vervangen door de assistent-regisseur – en dus ook body double – Guy Hamilton (die later naam maakte met de regie van maar liefst vier James Bond-klassiekers). Welles vond het maar niks om in de Weense riolen te filmen en schijnt te hebben geroepen: ‘Carol, I can't work in a sewer, I come from California! My throat! I'm so cold!’.

Door het slopende draaischema en de perikelen op de set raakten regisseur Carol Reed en producent David O. Selznick verslaafd aan Benzedrine-pillen, beter bekend als amfetamine, om de lange dagen vol te houden. Reed en Selznick hielden er nachten van een paar uurtjes op na om tijd te besparen en de hele productieklus in vijf weken tijd te klaren. Reed nam normaal gesproken de tijd voor zijn films, maar werd door Selznick opgejaagd om zowel de dagploeg, de nachtploeg als de sewer unit aan te sturen.

Welles’ veronderstelde invloed op de film lijkt dan ook nogal een overschatting van de realiteit. Welles was in de jaren veertig iemand met zo veel charisma dat hij zijn schaduw wierp over alles en iedereen om hem heen. In 1941 speelde hij zich het prominentst in de kijker met de volgens velen ‘beste film aller tijden’, Citizen Kane, over de megalomane, Trumpiaanse krantenmagnaat Charles Foster Kane, een personage dat Welles op het lijf geschreven is, gezien het plezier waarmee hij zichzelf in de schijnwerpers zet. Welles voedde de geruchten van zijn invloed op The Third Man weer door te beweren dat hij de rol van Lime ‘praktisch zelf geschreven had’. Dit artikel vat het samen als: ‘Welles is a perfect example of stealing a show you are barely in’. Zijn invloed op de film werd keer op keer weersproken, maar het valt in de woorden van Martin Scorsese, die ooit zijn proefschrift (beoordeeld met een B+) over de film schreef, het beste te verklaren als: ‘There’s something about Orson Welles’ smile […] that shifts everything to another level.’

Er is veel meer dan alleen Welles dat The Third Man tot een onbetwiste klassieker maakt

Welles kapitaliseerde, ondanks zijn aanvankelijke desinteresse in The Third Man, overigens nog even door op zijn rol, met een prequel van The Third Man voor de radio. Het succes van de film zorgde ervoor dat hij zich extra in de kijker kon spelen bij het Britse publiek met The Adventures of Harry Lime (1951-1952). De luisteraars smulden ervan, maar Welles begon zijn eigen personage uiteindelijk te haten: ‘I detest Harry Lime: he has no passion, he is cold; he is Lucifer, the fallen angel’.

Toegegeven, Welles’ blik brengt de film naar grote hoogte (letterlijk zelfs, in deze geweldige reuzenradscène). Maar er is veel meer dat The Third Man tot een onbetwiste klassieker maakt: de sitarsoundtrack van Anton Karas, de vele Dutch Angles van cameraman Robert Krasker, het kat-en-muisspel in de Weense riolen en natuurlijk de echte hoofdrolspeler uit de film, Joseph Cotten. De film werd destijds al bekroond met de Grand Prix in Cannes, de BAFTA voor Beste Britse film en de Oscar voor het beste camerawerk. Veel recenter werd de film nog verkozen tot de beste én de op-een-na beste Britse film aller tijden, en met de huidige re-release is de film ook na 75 jaar nog steeds een van die films die je absoluut gezien moet hebben.