Noem de naam Larisa Sjeptiko in een gesprek over film, en je loopt kans op vele vragende blikken. Noem de naam van haar grote liefde, Elem Klimov, en er zit vast een filmliefhebber in het gezelschap die zijn Kom en zie (1985) tot zijn favoriete films rekent. Terecht natuurlijk, want dat is een van de indrukwekkendste oorlogsfilms aller tijden. Maar, net als Klimov was ook Sjeptiko een filmmaker van formaat, en ook zij maakte een indringende oorlogsfilm. The Ascent (1977) lijkt welhaast het spirituele zusje van Klimov’s klassieker. Heel terecht dus, dat de vervaagde naam van deze filmmaakster weer met een markeerstift in de filmgeschiedenis wordt overgeschreven.
Eerst even terug naar de liefde, want de geschiedenis van Larisa Sjeptiko gaat hand in hand met die van Elem Klimov. De tortelduifjes ontmoetten elkaar tijdens hun filmopleiding, ze trouwden en kregen een zoon. Niet snel daarna maakten ze beiden furore in de filmwereld, elk in hun geheel eigen stijl. Niet alleen de levens van Sjeptiko en Klimov zijn met elkaar vervlochten, hun films zijn dat ook. Ze bedachten de titels voor elkaars films, kregen het aan de stok met de grillige Sovjet-censuur, en vonden hun doorbraak naar een groot publiek pas aan het eind van hun carrière, beiden met een film over de Tweede Wereldoorlog.
Still uit The Ascent (1977)
Na een aantal geliefde, maar weinig geziene films, kwam de grote doorbraak voor Sjeptiko dan eindelijk in met The Ascent, waarmee ze de Gouden Beer won op het Filmfestival van Berlijn. In de film volg je twee partizanen op zoek naar eten in een ijzig sneeuwlandschap. Ze lopen daar Duitse soldaten tegen het lijf en een van hen wordt geraakt door een kogel. Ze slaan op de vlucht, maar komen toch in handen van de vijand terecht. Het zou zonde zijn het verdere verloop te vertellen, maar Sjeptiko geeft er op haast Tarkovskiaanse wijze een spirituele draai aan: ze spiegelt het oorlogsverhaal aan het kruisigingsverhaal, waarbij de partizanen uiteraard Jezus en zijn apostelen symboliseren.
In The Ascent was er nog hoop; acht jaar later is daar bij Klimov geen sprankje meer van over
Het maakt van The Ascent naast een knappe oorlogsfilm ook een religieuze film, en juist dat laatste viel in eerste instantie niet zo in de smaak bij de atheïstische Sovjets. Religieuze quatsch, vonden de autoriteiten. Terwijl de film al bijna op de plank lag om in de vergetelheid te raken, sprong Elem Klimov voor zijn vrouw in de bres. Hij maakte een afspraak met Piotr Masjerov, secretaris van de Communistische Partij in Belarus én veteraan, en liet hem de film zien. Masjerov ging er skeptisch in, maar naar verluid was hij na twintig minuten totaal geobsedeerd en sprongen de tranen in zijn ogen, ten overstaan van de andere partijbonzen in de zaal. Na afloop betrad Masjerov het podium en sprak, aldus Klimov, de beste speech uit die hij ooit hoorde. Een van de vragen die hem wordt toegedicht is: ‘Waar komt dit meisje vandaan, die dit dan wel niet heeft meegemaakt, maar er toch alles van weet?’
In 1980 maakte Klimov een kort eerbetoon aan zijn vrouw, Larisa (hier in zijn geheel te zien op Vimeo). Het is een montage van haar werk met teksten van haar naasten. Halverwege klinkt de stem van Sjeptiko zelf, waarmee ze haar drijfveren met kracht duidelijk maakt: *‘*Een vrouw, de helft van de bron van de mensheid, kan de wereld waanzinnige dingen laten zien. Geen man kan sommige fenomenen uit de menselijke psyche en de natuur zo intuïtief ontleden, als een vrouw dat kan.’ Daarmee toont Sjeptiko zich een ware wegbereider voor de vele vrouwelijke makers die later in haar voetsporen zouden treden.
Still uit Larisa (1980)
De aanleiding voor Klimovs liefdevolle eerbetoon is helaas diep tragisch. Op een dag in 1979, na het zoeken van geschikte locaties voor haar nieuwe film Farewell to Matyora, raakte de auto van Sjeptiko en haar team van de weg. Iedereen verongelukte. De bevriende Andrej Tarkovski schreef in zijn dagboek: ‘…een auto-ongeluk. Iedereen in een klap dood. Zo plotseling, dat er bij geen van allen adrenaline in het bloed zat. De bestuurder is blijbaar in slaap gevallen achter het stuur. Het was vroeg in de ochtend. Tussen Ostachkovo en Kalinin.’
Larisa Sjeptiko stierf op 41-jarige leeftijd, nog maar net doorgebroken als filmmaker, als moeder van hun nog maar zes jaar oude zoon. Het Russische sprookjeshuwelijk tussen Sjeptiko en Klimov kent een noodlottig einde. Klimov, die destijds in de pre-productie zat van wat Kom en zie zou worden, zette zijn werk aan de kant om de laatste film van Sjeptiko af te maken. De satire *Farewell*verscheen uiteindelijk in 1983, en dat zou meteen zijn laatste vrolijke film worden.
In 1985 maakte Klimov zijn eigen meesterwerk af, eveneens een film over Russische partizanen, waar alle blijdschap uit gewrongen is. Waar Sjeptiko de innerlijke wereld vol schoonheid op het scherm tovert, hakt Klimov de menselijke ziel met grof geweld aan stukken. In Sjeptiko’s The Ascent was er nog hoop; acht jaar later is daar bij Klimov geen sprankje meer van over.
Kom en zie bleek een vroegtijdige zwanenzang voor Klimov. Hij besloot dat zijn verhalen verteld waren en legde hij zich toe op een nieuwe baan als secretaris bij de filmmakersunie. Een vrijere wind blies door het Sovjet-Unie en de filmindustrie, en Klimov deed wat hij eerder voor The Ascent voor elkaar kreeg voor talloze anderen: hij zorgde ervoor dat honderden eerder verboden films eindelijk de vertoningen kregen die ze verdienden.
