‘Mensen zeggen in feite: zulke beelden willen we niet in onze maatschappij.’ Richard Billingham over Ray & Liz

Ik voel me een beetje opgelaten als ik Richard Billingham de hand schud op het IFFR. Het is niet alleen omdat ik door zijn film Ray & Liz zulke intieme details uit zijn moeilijke jeugd heb leren kennen, over zijn dronken vader en zijn agressieve moeder. Het is vooral ook omdat ik om sommige van die details hardop heb zitten lachen. Maar hij heeft het er toch echt zelf naar gemaakt. ‘Er moest humor in de film,’ zegt Billingham. ‘Grappen maken is een van de manieren waarop mensen overleven in zulke situaties.’

Billingham (48) is vooral bekend als fotograaf. Met Ray & Liz, zijn eerste speelfilm, bouwt hij voort op het fotoboek waarmee hij doorbrak. Ray’s a Laugh was in 1996 een sensatie. Met intieme foto’s gaf Billingham een schokkend beeld van het gezin waarin hij opgroeide, in een achterstandswijk in Birmingham. Zijn vader die een kan zelfgebrouwen drank omhoog houdt en op de volgende foto onderuit gaat. Zijn moeder die hem woedend vastgrijpt. Een uitgewoond bankstel. Smerig behang. Beide ouders met bebloede gezichten. Het is een wereld die in Ray & Liz in minutieus detail tot leven komt.* *

Het boek deelt met de film ook de delicate balans tussen tragiek en humor. Er zitten foto’s tussen die, als je ze nu zou publiceren, makkelijk een eigen leven zouden kunnen gaan leiden als meme. Internet heeft de betekenis van fotografie veranderd, zegt Billingham. ‘De foto’s uit Ray’s a Laugh zouden zich nu sneller verspreiden, maar je zou de controle verliezen over de context. In een boek staan foto’s op een bepaalde manier gesorteerd om een verhaal te vertellen. Die context beschermt het onderwerp.’

Is dat de reden dat je nu een film wilde maken?

‘Ik werkte eigenlijk helemaal niet vanuit de intentie om een lange film te maken. Het begon met een video voor een galerie. Ik wilde iets maken over de periode in het leven van mijn vader waarin hij zich in een kamer had teruggetrokken en alleen nog maar dronk, uit het raam keek en de tijd liet verstrijken. Toen ik een jaar of 8 of 9 was zag ik Un condamné à mort s'est échappé, die oude film van Robert Bresson. Ik weet nog hoe het me fascineerde dat die film zich grotendeels in één ruimte afspeelde. Misschien is dat blijven hangen. Toen ik met die korte film bezig was, dacht ik: eens kijken of ik er nog een kan schrijven. En toen dacht ik: als ik er nóg een schrijf, kan ik ze samenvoegen tot een lange film.’

Mijn ouders waren de baas over de tv, dus het hing van hen af wat ik zag

Ik ben nog even een beetje verbaasd dat jij op je achtste naar moeilijke Franse arthouse zat te kijken, zeker gezien het gezin waarin je opgroeide.

‘Zulke films kwamen toen gewoon op tv. Mijn ouders waren de baas over de tv, dus het hing van hen af wat ik zag. Zij keken naar van alles. Horrorfilms, westerns met cowboys, maar ook Laurel en Hardy en Charlie Chaplin. Ze draaiden toen nog zwartwitfilms omdat er nog mensen waren die zich die films uit hun jeugd herinnerden, denk ik.’

‘Toen ik wat ouder was, zag ik The Terence Davies Trilogy. Dat is ook een film die uit drie korte films bestaat: één over de regisseur als kind, één over de regisseur als volwassene en één uit de toekomst, over de regisseur op zijn sterfbed. Ik zag die film en ik weet nog dat ik het gevoel had dat ik rechtstreeks kon meekijken in zijn herinneringen. Zoiets wilde ik ook doen met Ray & Liz.’

Is de manier waarop je naar je ouders kijkt veranderd sinds je het fotoboek maakte?

‘Ik denk dat voor iedereen geldt dat je anders naar je ouders gaat kijken naarmate je zelf ouder wordt. Ik heb nu meer begrip voor de politieke en sociale context waarin ze leefden. Ik snap dat ze machteloos waren. Ik zal niet zeggen dat ze slachtoffers waren, maar ze wisten niet hoe ze vooruit konden komen. Het was moeilijk voor ze. Mijn vader kon niet goed lezen of schrijven. Hij is vroeg van school gegaan, zo ging dat in die tijd. Ik wilde niet dat ze in de film dom over zouden komen, of dat het zou lijken alsof ik ze de schuld gaf.’

Ik vroeg aan mijn producent of hij niet een stroomstoring in Birmingham kon regelen

Je ouders leven niet meer. Wat vonden ze ervan dat je werk over ze maakte?

‘Ze waren onverschillig. Ze hadden het misschien niet leuk gevonden als er opeens journalisten voor de deur hadden gestaan, maar dat gebeurde nooit. Die journalisten waren waarschijnlijk te bang, haha. Toen Fishtank op tv kwam, een documentaire die ik eind jaren negentig over mijn ouders maakte, was ik wel zenuwachtig. Ik vroeg aan mijn producent of hij die avond niet een stroomstoring in Birmingham kon regelen. Ik was bang dat mijn ouders vervelende reacties zouden krijgen. Maar de volgende dag gingen ze naar de markt en zeiden mensen alleen maar: hé, jullie waren op tv, nu zijn jullie celebrities!’

Ik las dat Deirdre Kelly, die de oudere Liz speelt, in Groot-Brittannië een reality-ster is.

‘Ze zat in de serie Benefits Street. Dat was een docusoap over een straat waarin de meeste mensen van een uitkering leven. White Dee [zoals Kelly door iedereen wordt genoemd] hielp haar buren met formulieren invullen en zo. Ze werd het populairste personage. Later zat ze ook nog in Celebrity Big Brother. Ze is een open boek, en dat deed me aan mijn moeder denken.’

Mensen zeggen in feite: zulke beelden willen we niet in onze maatschappij

Er is veel kritiek geweest op Benefits Street. De serie werd beschuldigd van poverty porn en zou de armen demoniseren.

‘Ik heb maar een of twee afleveringen gezien. Ik vond het een prima serie. Het probleem met labels als ‘poverty porn’ is dat die ervoor kunnen zorgen dat bepaalde zaken onzichtbaar worden gemaakt. Mensen zeggen in feite: zulke beelden willen we niet in onze maatschappij. Maar we moeten net zo goed arme mensen laten zien als rijke mensen. Dat is toch logisch? Ik ben nu bezig met een fotoserie over daklozen. Ik weet nu al dat galerieën daar niet op zitten te wachten. Niet omdat ze de foto’s niet goed vinden, maar omdat ze bang zijn voor het onderwerp. Het is makkelijker om het niet te laten zien. Just do a nice show.’

Was White Dee meteen enthousiast over het idee in een film te spelen?

‘Ik weet niet of het haar zoveel boeide. Ze verscheen onvoorbereid op de set en gaf de indruk dat het haar allemaal niet veel uitmaakte. Ze deed het waarschijnlijk gewoon om wat geld te verdienen, haha.’