Maryam Touzani over The Blue Caftan: ‘Ik ben opgegroeid met verhalen over stellen die getrouwd zijn om de schijn op te houden’

The Blue Caftan speelt zich af in Salé, een van de oudste medina’s van Marokko. Het is een plek waar ambachtslieden – weliswaar met moeite – weerstand weten te bieden aan de greep van de massaproductie. De vers gebakken rziza uit Adam en de handgemaakte gewaden uit The Blue Caftan: het zijn Marokkaanse tradities die je volgens regisseur Maryam Touzani moet koesteren voordat ze verdwijnen. Al geldt dat zeker niet voor álle tradities.

In de oude binnenstad van Salé, omgeven door middeleeuwse stadsmuren, vind je een spel van licht en donker. Gouden stiksels van de felgekleurde kaftans schitteren in de middagzon, terwijl de donkere steegjes en raamloze winkeltjes verkoeling bieden. Het is een plek waar je kunt flaneren of waar je je juist kan verstoppen. Tijdens haar research voor Adam, ontmoet Touzani er de man die als inspiratie dient voor het personage van Halim, de kleermaker uit The Blue Caftan. Deze man, van wie we de naam niet weten, beweegt zich in de schemerzone van de medina: achter een uitgesproken façade van tradities en sociale normen leidt hij een leven dat voor altijd verborgen moet blijven.

Touzani: ‘Ik ben opgegroeid met verhalen over stellen die getrouwd zijn om de schijn op te houden. Mannen die op mannen vallen en toch met een vrouw zijn. Uit pure noodzaak, omdat ze anders het risico lopen om verstoten te worden uit hun gemeenschap, of erger. Maar dat was altijd van horen zeggen. Toen ik deze man – die zo’n huwelijk heeft – ontmoette, kwam het verhaal opeens tot leven. Zonder precies te weten hoe zijn wereld eruitzag, was het duidelijk dat hij een enorme last op zijn schouders droeg. Dat emotioneerde en intrigeerde me.’

‘Ik heb de man na ons gesprek nooit meer gezien, maar hij bleef in mijn gedachten. Ik begon over hem te schrijven in de vorm van het personage van Halim. Ik was benieuwd naar het spanningsveld tussen wie hij van binnen was en wie hij aan de buitenkant moest zijn. Zo kwam ik al snel bij de ander in het verhaal: de vrouw. Hoe is het voor haar om onderdeel te zijn van zo’n huwelijk? Hoe voelt zij zich erover? Waar loopt ze tegenaan? Het personage van Mina nam steeds meer ruimte in. Er zijn immers twee mensen nodig om zo’n huwelijk te laten werken. Ik wilde ook haar kant invoelbaar maken.’

Halim kan de dood niet accepteren: niet van het kaftan-ambacht en niet van zijn geliefde Mina

Naast Mina en Halim verschijnt er nog een derde persoon tussen de stoffen en naaimachines in het traditionele kaftan-atelier, de jonge Youssef. Zijn aanwezigheid zet de verhoudingen tussen het echtpaar verder op scherp. 

‘Ik wilde stilstaan bij de verschillende vormen die liefde kan aannemen. De komst van Youssef laat zien dat liefde niet altijd alleen over twee mensen gaat. De film gaat over liefde tussen drie personages. Halim en Mina delen een huwelijk, ze werken samen en steunen elkaar, ook als Mina ziek is. Samen ontvangen ze Youssef in hun leven, dat is een gezamenlijke keuze. Liefde hoeft niet altijd romantische liefde te zijn. Een voorbeeld hiervan is hoe ze alle drie een groot hart hebben voor de kaftan. Al is de liefde voor het ambacht die Halim en Youssef delen van een andere aard dan die van Mina. Die link tussen ambacht en liefde heeft voor mij een belangrijke symbolische waarde.’

‘Net als de personages heb ik een enorme waardering voor de handgemaakte Marokkaanse kaftan. Het ambacht verdwijnt helaas in snel tempo omdat er nog maar weinig mensen zijn die het vak willen leren, en omdat machines het handwerk overnemen. Het hoort bij deze tijd. Wegwerpproducten zijn de norm. Het is niet langer noodzakelijk dat dingen lang meegaan, laat staan dat ze van generatie op generatie worden doorgegeven. Halim doet hard zijn best om het ambacht in leven te houden. Hij kan de dood niet accepteren: niet van het kaftan-ambacht en niet van zijn geliefde Mina.’

‘In mijn films is de dood een terugkerend thema. De dood laat je stilstaan bij vragen als: wat vind ik écht belangrijk? Wat wil ik beschermen en voor welke veranderingen wil ik vechten? Ik geloof dat er mooie tradities zijn die we in leven moeten houden. Maar er zijn ook tradities die ons juist verstikken. Halim is enerzijds gefocust op een traditie die hij wil koesteren, en zit anderzijds gevangen in een traditie die hem ervan weerhoudt om te zijn wie hij is. Hij maakt prachtige kaftans voor vrouwen die er vrij mee rondlopen en het aan iedereen laten zien, terwijl Halim verplicht is om een groot deel van zichzelf verborgen te houden. Een tragisch contrast.’

De in de film geschetste onvrijheid is voor veel queer Marokkanen aan de orde van de dag. In het land is homoseksualiteit zelfs strafbaar. Toch is Touzani erin geslaagd haar film te financieren met overheidsgeld, kon ze vrijuit filmen in het historische centrum van Salé en was de film de Marokkaanse Oscarinzending. 

De film is de perfecte aanleiding om het gesprek met ze aan te gaan

‘Ik geloof met heel mijn hart dat kunst in staat is om maatschappelijke verandering teweeg te brengen. Ik laat me er dan ook niet van weerhouden om films te maken over onderwerpen die taboe zijn, of zelfs strafbaar. Gelukkig is de commissie die de filmplannen beoordeelt onafhankelijk, ze kijken slechts naar kwaliteit en laten hun politieke voorkeuren thuis. Daardoor heb ik nooit problemen gehad met de financiering van mijn films. Toen we op het Marrakesh Film Festival draaiden, was het publiek overwegend enthousiast, maar er waren uiteraard ook mensen die niets van het onderwerp moesten hebben. De film is dan juist de perfecte aanleiding om het gesprek met hen aan te gaan, waar het anders nooit van was gekomen. Die discussies heb je nodig. Veel gesprekken, elke dag weer. Zo kan een film misschien leiden tot het aanpassen van wetten.’

‘Dat deze film gekozen is om Marokko te representeren op het wereldtoneel geeft aan dat er vanuit een bepaalde hoek veel behoefte is aan verandering. Mensen willen breken met de tradities die ons voorschrijven hoe we moeten leven, als vrouw, of als iemand die niet aan de heteroseksuele normen voldoet. Sommige mensen zijn verbaasd dat ik juist de medina, hét symbool van Marokkaanse tradities, heb gekozen als toneel voor mijn film. Maar ik denk niet in tegenstellingen. Voor mij kan de wens tot verandering prima bestaan naast de waardering voor een gedeelde geschiedenis. De medina inspireert me enorm, al zie ik tegelijkertijd dat het een hele conservatieve plek is. Daarom was het niet altijd makkelijk om er te filmen. De straten zijn smal, dus je trekt veel bekijks met je crew. Maar het vertellen van een respectvol verhaal over onconventionele liefde en eeuwenoude traditie was het me waard om risico’s te lopen. En ik ben heel blij met het resultaat en vooral met de gesprekken die het in gang zet.’