Rungano Nyoni over I Am Not a Witch: 'Mensen weten niet of ze mogen lachen, omdat het Afrika is'

In de eerste momenten van I Am Not a Witch trekken we met een bus vol dikke witte toeristen door het Zambiaanse platteland. Vivaldi schalt door de speakers. We stappen uit bij een groep in blauwe jurken gehesen vrouwen. Ze hebben lange witte linten om hun middel, die vastgebonden zijn aan katrollen. Ze zingen. De toeristen lachen en maken foto's van deze perfect gestileerde menselijke attractie. Wat moeten we hier bij voelen?

De brutale, vervreemdende scène past bij de debuterende Zambiaans-Welshe regisseur Rungano Nyoni. Nyoni is piepjong, maar weet wat ze wil: ze schreef het script voor het satirische I Am Not a Witch zelf, bood het kant-en-klaar aan bij de fondsen (en? vind je t wat? vroeg ze dan) en ging toen direct aan de slag in Zambia, haar geboorteland. ‘Ik wilde niet wachten,’ lacht Nyoni aan de telefoon vanuit Wales. ‘Maar met een Brits/Zuid-Afrikaanse crew draaien in Zambia was écht lastig. Ik had vijf petjes tegelijk op, er was geen infrastructuur, en er was super weinig tijd.’

Ik wilde niet oneerlijk overkomen. Daarom heb ik het absurder en grootser gemaakt

Toch lukte het haar. De film kwam af, met behulp van een niet-professionele, volledig Afrikaanse cast van meer dan honderd man. Nyoni: ‘Iedereen speelde voor casting director. Ik kreeg continu foto’s doorgestuurd. Soms hadden we een dag niet genoeg mensen en dan gingen we gewoon naar het dichtstbijzijnde dorp om te scouten. Die mensen stonden een uur later op de set.’ Zo ook haar jonge hoofdrolspeelster Maggie Mulabwa, die de hele film alleen met haar ogen acteert.

Mulabwa speelt Shula, een meisje dat van hekserij wordt beschuldigd. Ze moet kiezen: óf ze laat zich vastbinden aan een lint (zodat ze niet wegvliegt, snap je), óf ze verandert in een geit. Samen met andere ‘heksen’ wordt ze ondergebracht in een modern heksenkamp, waar ze worden ingezet als toeristenattractie. De heksen van Nyoni zijn geen kakelende, rimpelige vrouwtjes, maar een product dat uitgebuit kan worden. Maar in plaats van een loodzware film over vrouwenonderdrukking te maken koos Nyoni voor subtiel feminisme en een onconventionele combinatie van satire, kitsch en gestileerde beelden van David Gallego (El abrazo de la serpiente). Raar? Niet raarder dan het feit dat moderne heksenkampen in sommige delen van Afrika echt bestaan. Nyoni dompelde zich er maandenlang in onder als deel van haar research.

Hoe was het in die kampen?
‘In Ghana zitten er soms wel 70 vrouwen. In Zambia zijn ze minder georganiseerd. Maar ik kwam er vrij snel achter dat ik niet moest proberen een écht heksenkamp te laten zien. Dat kan niet. Ondanks al mijn research had ik nog steeds niet het gevoel dat ik echt begreep hoe het was om daar te zijn, en ik wilde niet oneerlijk over komen. Daarom heb ik het in de film absurder gemaakt, en grootser.’

Dus de linten en de uniformen die de heksen in de film dragen, die zie je daar niet?
‘Nee. Het gaat wel altijd om het controleren van vrouwen, maar dat doen ze meestal met magie en symbolen, niet met linten. In Zambia moeten ze bijvoorbeeld gif drinken dat pas werkt als je de regels overtreedt. Of ze trekken een streep, en als je daar overheen gaat ga je dood of word je ziek. In de film veranderen de vrouwen dan in geiten. Dat is verzonnen. Maar de regels zijn eigenlijk in heel Afrika hetzelfde: ze zeggen dat je een heks bent en dan moet je boete doen, meestal door geld te geven of uren te maken. Die situatie heb ik geprobeerd na te bootsen.’

We worden allemaal in een rol geduwd, niet alleen daar

Waar kwam de focus op de heksenkampen vandaan?
‘Ik liep rond met een paar verhalen over Zambiaanse vrouwen die ik kende, die door hun omgeving in een bepaalde rol werden geduwd. Allemaal onafhankelijke vrouwen die hun ding aan het doen waren en daar op de één of andere manier in gedwarsboomd werden, of dat nou een lastig huwelijk of een veeleisende carrière was. De heksenkampen kwamen er pas later bij, omdat ik het gevoel had dat ze goed pasten bij wat ik wilde vertellen. De vrouwenverhalen die ik in eerste instantie wilde vertellen waren te écht, en daarom te emotioneel.’

En vrouwelijkheid en hekserij hebben een lange voorgeschiedenis, niet alleen in Afrika.
‘Ik hoop ook dat het verhaal de locatie ontstijgt. In de film gaat het om een Afrikaans geloofssysteem, maar je zou het in iedere cultuur kunnen plaatsen. Uiteindelijk gaat het om hoe problematisch dat soort keuzes voor vrouwen zijn, en hoe misogyn. We worden allemaal in een rol geduwd, niet alleen daar.’

Ik las in een recensie dat iemand het jammer vond dat I Am Not a Witch ‘wéér een Afro-pessimistische film is’.
‘Ik dacht van tevoren al dat dat een issue zou zijn. Het probleem is niet dat de film te pessimistisch is, maar dat er überhaupt niet genoeg Afrikaanse films zijn. Als maker moet je dan alles en iedereen representeren. Dat geldt ook voor vrouwelijke regisseurs. Onze artistieke vrijheid is gewoon niet gelijk aan die van witte mannelijk filmmakers. Je bent snel niet vrouwelijk genoeg, niet zwart genoeg, niet Afrikaans genoeg, niet Europees genoeg, niet politiek genoeg. Maar in mijn geval zou het altijd een Afro-pessimistische film zijn geworden omdat altijd pessimistische verhalen schrijf. Dit verhaal speelt zich toevallig in Afrika af, maar het is gewoon hoe ik naar de dingen kijk. Mijn volgende project gaat ook over het einde van de wereld.’

Je bent snel niet vrouwelijk genoeg, niet Afrikaans genoeg, niet Europees genoeg, niet politiek genoeg

Die eigenwijze kijk van je komt ook naar voren in de uitgesproken beeldtaal en de muziek. Het gaat alle kanten op.
‘David [Gallego, red.] en ik zochten beelden die ook overeind zouden blijven zonder geluid, en met ondertiteling. Het moest een soort plaatjesboek. En wat muziek betreft werk ik altijd zonder regels. Ik ben dol op trashy music, dat hoeft dan weer niet subtiel. Het genre maakt niet uit, het moet gewoon passen. Zelfs de compositie van Vivaldi aan het begin van de film is kitsch. Ik wilde eerst voor Dolly Parton gaan, maar dat voelde niet goed. Dat ene nummer [neuriet] hmmm…ik kom er niet op.’

Hoe reageren Zambianen op de film?
‘Sommigen nemen het veel te letterlijk. Zo van: ‘Hè, zo doet een heksendokter helemaal niet!’ Maar de mensen die snappen wat ik wil zeggen vinden het te gek.’

Snapt het publiek de humor in de film? Die is super droog en opvallend. Was je niet bang dat dat niet overal over zou komen?
‘Ik vind het typisch Zambiaanse humor. Het Nigeriaanse en Zuid-Afrikaanse publiek voelt ‘m wel, maar de Britten niet. In Engeland moest ik zelfs een disclaimer voor de film zetten: ‘Lachen mag.’ Dat is een beleefdheidsding. We zitten in een gevoelige periode: a change is coming, en mensen zijn bezig een nieuwe taal te ontwikkelen, maar op dit moment uit zich dat in ook politieke correctheid. Dus in Engeland wisten mensen niet zeker of ze mochten lachen, omdat ze Afrika associeren met medelijden. Je mag toch niet lachen om arme Afrikanen? De eerste kijkers zeiden: het spijt me, maar ik vond het grappig. Terwijl dat de bedoeling was!’