In gesprek met Panah Panahi over Hit the Road: ‘Voor Iraniërs is de auto een safe space’

In Hit the Road volgen we een familie op reis door Iran. Moeder (Pantea Panahiha) zingt voorin met haar favoriete liedjes mee, vader (Hasan Majuni) ligt met z’n been in het gips op de achterbank te oreren en op de tomeloze energie van de jongste zoon (Rayan Sarlak) blijkt geen rem te zitten. Achter het stuur staart de oudste zoon (Amin Simiar) zwijgzaam voor zich uit, want tussen de vrolijke chaos sluimert verdriet. Lang blijft onduidelijk wat de eindbestemming is; het gaat in Hit the Road om de reis daarnaartoe.

De film is het regiedebuut van de Iraanse regisseur Panah Panahi. Niet zomaar een achternaam: Panah is de zoon van de beroemde Jafar Panahi, de maker van prachtfilms als Taxi Teheran en This is Not a Film, films waarmee hij zich de woede van de Iraanse staat op de hals haalde. Hij belandde in de gevangenis en mag al jaren geen films meer maken (al doet hij dat af en toe stiekem toch).

Hit the Road ging in première in het Quinzaine des Réalisateurs-programma van Cannes en gaat sindsdien op zegetocht langs festivals over de hele wereld, zoals het International Film Festival Rotterdam, afgelopen februari. Rondom de online editie van IFFR 2022 spraken we Panah en zijn tolk, via een Zoom-verbinding met Teheran, over zijn film, zijn vader, zijn land, 2001: A Space Odyssey en de ster van de film, de kleine Rayan.

De grootste grappenmaker in je film is Rayan Sarlak, als het kleine broertje, met zijn ontwapenende acteren en dansen. Hoe ben je hem op het spoor gekomen?

‘Doordat dit mijn eerste film was, had ik geen idee van de problemen die je met een kindacteur kan hebben. Maar ik had geluk. Rayan was snel gevonden. Hij had een bepaalde uitstraling; hij was schaamteloos. En hij luisterde goed naar me, oefende het een paar keer met zijn moeder, en deed wat van hem verwacht werd. Meestal stond het er gelijk goed op. Maar hij was ook de hele tijd aan het spelen, dansen en ondeugende dingen aan het doen. Ik moest mijn energielevel matchen met dat van hem, en dat was best zwaar!’

‘Omdat ik mijn vader, maar ook Abbas Kiarostami, een vriend van de familie, heb zien werken met non-professionals, zoals Rayan, wist ik: nieuwe acteurs willen alles proberen. Ze zijn een onbeschreven blad. Bij professionele acteurs is het heel lastig om ze iets nieuws te laten doen, omdat ze alles al weten.’

De autoriteiten komen niet eens opdagen als ik ze vraag om mijn film te bekijken

In Iran lijkt vooral in auto’s alles gezegd te kunnen worden. Je vader filmde Taxi Teheran daarom alleen in taxi’s. Heb jij ook gekozen voor een roadmovie omdat de auto dat soort vrijheden mogelijk maakt?

‘Het was geen bewuste keuze, maar je kunt zeker zeggen dat de auto een safe space is voor Iraniërs. We voelen ons veiliger in de auto dan op de stoep. Als je op straat loopt, kijkt big brother altijd mee. Je moet opletten wat je zegt en als vrouw je hoofddoek op z’n plaats houden. In de auto is dat anders: je kan naar muziek luisteren en als de hoofddoek op je schouders hangt, is dat geen probleem. De enige logische locaties om te filmen in Iran zijn daarom de auto en de natuur.’

Je hebt aan sommige films van je vader meegewerkt, en je vertelde dat Abbas Kiarostami bij jullie over de vloer kwam. Kun je iets meer vertellen over je achtergrond en de invloeden op jouw werk?

‘Als je uit zo’n omgeving komt, word je vanzelf beïnvloed door de Iraanse cinema. Ik groeide op in een familie van filmmensen. Ik ontmoette veel makers en leefde met ze in een huis. Ik wilde de films van mijn vader of die van meneer Kiarostami niet kopiëren, maar ik wilde mijn eigen films maken. Maar als ik naar mijn eigen film kijk, zie ik ook het saluut aan die Iraanse filmmakers.’

Je vader is vanwege zijn werk veroordeeld tot een gevangenisstraf en het is hem verboden om films te maken. Zorgde jouw connectie met hem voor problemen?

‘Het is om twee redenen lastig om Jafar Panahi’s zoon te zijn. Op persoonlijk vlak, omdat ik altijd in zijn schaduw stond. Ik wilde daaruit stappen en mezelf van zijn naam bevrijden. De tweede reden is politiek. Toen ik om een filmvergunning vroeg, werd deze eerst geweigerd. Ik kreeg wel een vergunning om opnames te maken, maar dan mocht de film niet in de Iraanse bioscopen verschijnen. Maar tijdens het filmen, in het grensgebied, had ik geen enkel probleem met de autoriteiten.’

Kijken naar 2001 is een soort meditatie geworden

Is er een kans dat de film binnenkort wel in Iran te zien zal zijn?

‘Helaas komen de autoriteiten niet eens opdagen om de film te bekijken, als ik weer eens om toestemming vraag om de film in de bioscoop te vertonen. Dat is heel teleurstellend. Ik hoopte van harte dat mijn mede-Iraniërs de film konden bekijken. Het is geweldig om internationaal door te breken en awards te winnen, maar ik wil de film ook met de mensen uit mijn eigen land bekijken. Die teleurstelling blijft tot ik eindelijk de kans krijg om ze de film te laten zien.’

De oudste zoon in de film is een filmliefhebber. Zijn moeder vraagt hem op een gegeven moment naar zijn favoriete film. Een dooddoener, maar ik ben toch benieuwd naar die van jou.

‘Ik ben niet iemand die ‘fan is’ van een ander, daar ben ik zelfs tegen. Wie fan is, kan een film niet meer objectief beoordelen. Maar ik moet toegeven: ik houd van veel films. Van Close-Up van Kiarostami bijvoorbeeld. Of het werk van Wes Anderson, Roy Andersson en Paul Thomas Anderson. Maar vooral van 2001: A Space Odyssey. Die film heeft mijn leven veranderd. Het is een soort meditatie geworden. Als ik de film kijk ben ik kalmer. Door 2001 kijk ik anders naar de wereld, naar de lucht, naar het universum. Het heeft mijn ogen geopend.’

Aan het einde van de film ligt de vader zelf als een astronaut in slaapzak, turend naar de sterrenhemel. Waar haal ik zo’n slaapzak vandaan?

‘Toen ik de scène voor het eerst bekeek, dacht ik bij mezelf: dit is mijn ode aan de Odyssey. Daarom schreef ik er nog een stuk bij. Ik besloot de vader in die slaapzak te stoppen, omdat die zo erg leek op een astronautenpak. De slaapzak werd overigens niet door een kostuumontwerper gemaakt, maar door de moeder van Pantea Panahiha, die de moeder in de film speelt.’

---

Let op: onderstaande vragen gaan over het laatste deel van de film en bevatten spoilers.

----

Om je eigen pad te kiezen, moet je afscheid nemen van je familie

Hit the Road blijkt uiteindelijk te gaan over een jongeman die zijn land uitgesmokkeld wordt. Waarom wilde je zijn verhaal, en dat van zijn familie, vertellen?

‘Ik heb me laten inspireren door de mensen om me heen. Er zijn heel veel mensen, zelfs ik, die erover denken Iran te verlaten. Wie het land ontvlucht, moet afscheid nemen van de familie die hen op die reis vergezelt. Twee vrienden van mij reisden via deze route het land uit en maakten zoiets mee.’

‘Ik maakte het mee toen mijn vader besloot mijn zus weg te sturen, het land uit, toen hij zelf zijn problemen met de autoriteiten had. Hij werd ondervraagd en ze vroegen hem naar mijn zus. Mijn vader zag daar een dreigement in: ze probeerden hem onder druk te zetten. Daarom besloot hij een reis voor haar te organiseren zodat kon vluchten.’

‘Om je eigen pad te kiezen, moet je afscheid nemen van je familie. Maar alleen zo kun je je eigen lot bepalen. Dat is de hoop aan het einde van deze route.’

Hoe verdrietig ook, tegelijkertijd laat je veel mooie dingen zien. De natuur is prachtig, de familie heeft plezier en er worden grappen gemaakt. Wilde je bewust dit contrast laten zien?

‘Ik wist destijds dat mijn zus veiliger zou zijn door te vluchten, maar het was tegelijkertijd een verdrietige beslissing. De avond dat ze zou vertrekken, kwamen we allemaal samen. Iedereen haalde vrolijke herinneringen op en deelde die met elkaar. We hadden plezier, maar er hing ook een groot verdriet in de lucht.’

‘Verdriet en blijdschap zijn twee kanten van dezelfde medaille – zo is het leven. Zelfs op mijn verdrietigste momenten probeer ik vrolijk te zijn. Ik maak gebruik van mijn gevoel voor humor om mensen te laten lachen. Zo is deze film ook ontstaan: zoals in het echte leven.’