Schrijver-regisseur Kaweh Modiri over Mitra: ‘In Iran is dit verhaal een no-go area’

Mitra. Zo heette de zus van Kaweh Modiri die in 1981 in Iran werd geëxecuteerd, nadat ayatollah Khomeini de macht had gegrepen en iedereen die maar een beetje tegen hem was rücksichtslos uit de weg werd geruimd. Mitra, zo heet nu ook de film die Modiri maakte over het leven in Iran begin jaren tachtig, de executie van een jonge vrouw en een moeder die 37 jaar later een kans lijkt te krijgen op wraak.

Mitra werd een politieke en persoonlijke thriller, met een spanningsboog van Nederland tot Iran, waarvoor Modiri zich liet inspireren door de dood van zijn zus en het leven van zijn moeder. We zien hoe zeventiger Haleh (Jasmin Tabatabai) een rustig leven leidt in Nederland. Haar verleden in Iran en de moord op haar dochter Mitra heeft ze zo diep mogelijk weggestopt. Maar dan lijkt ze op straat de vrouw te herkennen die veertig jaar eerder haar dochter heeft verraden. Samen met haar broer Mohsen (Mohsen Namjoo) gaat Haleh op onderzoek uit. Is dit haar kans om af te rekenen met het verleden?    

Modri, die behalve filmmaker ook schrijver is (in 2012 verscheen zijn debuut Meneer Sadek en de Anderen), wilde het verhaal in eerste instantie gebruiken voor een roman. Maar al snel doken in zijn hoofd de eerste filmbeelden op. ‘Tijdens het vooronderzoek en door alle interviews die ik deed, kreeg ik steeds meer de indruk dat er een film in zat. Er waren veel momenten die ik als scènes voor me zag. toen ben ik meer gaan pendelen tussen film en roman. Niet echt tegelijkertijd, maar de ene periode werkte ik aan de roman en dan weer een periode aan het scenario. Tot het einde ben ik zo doorgegaan, wat heel prettig was.’

Hoe is het om op die manier je eigen roman te verfilmen?
‘Omdat ik de roman en het scenario tegelijk heb geschreven, was het niet echt boekverfilming. Gaandeweg het proces werd de wisselwerking steeds sterker. Sommige onderdelen van het verhaal had ik in het boek al uitgewerkt, dus dat hielp heel erg bij het scenario. En ik heb de laatste hand gelegd aan de roman toen het grootste deel van de film al gedraaid en gemonteerd was. Dat hielp weer om bepaalde afwegingen te kunnen maken: dingen die niet in de film zaten konden mee in het boek. Op die manier verrijkte beide media elkaar. Ik ben echt schrijver én filmmaker. Voor mij begint het altijd met schrijven, maar het schrijven van een roman is een eenzaam beroep, terwijl filmmaken juist een ontzettend sociaal proces is. Het idee dat ik in mijn hoofd heb, komt pas tot leven op het moment dat het langs al die mensen heen gaat waarmee ik samenwerk. Dat vind ik een ontzettend mooi proces, waarin het oorspronkelijke idee verrijkt wordt door iedereen die er een steentje aan bijdraagt.’ 

Ik hoorde de dialogen in mijn hoofd al in het Farsi 

Staat er voor jou als filmmaker ook iets anders op het spel nu je ook een boek over hetzelfde verhaal hebt uitgebracht?
‘Niet in de beperkende zin. Wel in de zin dat er in een film vaak minder ruimte is voor backstory. Mitra de film is heel erg op de essentie gericht, terwijl er veel meer relevante dingen zijn te vertellen over deze geschiedenis. Over de geschiedenis van Mitra’s vader die geëxecuteerd is ten tijde van de Shah bijvoorbeeld. Of over Haleh en wat zij voorafgaand aan het moment dat we haar leren kennen al heeft meegemaakt. Aan de andere kant kan je je in film veel tastbaarder uitdrukken in beeld en geluid. Je kan veel gedetailleerder te werk gaan. Dus elk medium heeft zijn eigen specifieke kwaliteiten die ik, aangezien ik in beide media werkzaam ben, probeer te benutten.’

Hoe zit dat als je kijkt naar taal. Het boek is in het Nederlands geschreven, maar de film is voor een groot deel in Farsi, wat toevoegt aan het realisme. Hoe heb je die vertaalslag ervaren?
‘Dat is een van de voordelen van de film geweest, dat de film grotendeels Farsi gesproken is, de taal van de personages. Ik spreek zelf vloeiend Farsi, dus ik heb de acteurs in het Farsi geregisseerd. Ik kan alleen geen Farsi schrijven, dus ik heb het scenario in eerste instantie in het Engels geschreven. Maar ik hoorde de dialogen in mijn hoofd al in het Farsi. Het Engelstalige scenario heb ik het samen met een vertaler omgezet. Tijdens het draaien had ik een Engels script voor me, de acteurs kregen een Farsi script en toen de film af was, hebben we het met de ondertiteling weer naar het Engels en Nederlands vertaald. Dus het is een heen en weer van talen geweest.’ 

‘Het schrijven van een roman is natuurlijk nog veel taliger. Het boek heb ik direct in het Nederlands geschreven, maar ook daar hoorde ik de dialogen in mijn hoofd in het Farsi. Dat was het uitgangspunt.’ 

‘Daar komt nog bij dat – zeker in een film als deze – bij de acteurs veel gedeeld leed zit, een gedeelde pijn. Er zijn heel veel mensen die vergelijkbare, soortgelijke dingen hebben meegemaakt in hun familie van wat we zien in Mitra – qua verraad, qua politiek gevangenschap, executies en dergelijke. Dat is iets wat de acteurs meenemen in hun spel. Dat is een prachtig proces, wat heel erg film eigen is.’ 

Iedereen die aan deze film heeft meegewerkt, was zich bewust van de risico’s

Bracht het maken van de film nog veiligheidsrisico’s met zich mee, gezien de politieke situatie in Iran?
‘Zeker, dat speelde absoluut mee voor enkele van onze acteurs. Er zijn een paar acteurs voor wie het echt hele grote consequenties heeft en voor wie het vanaf het begin een zware opgave was om mee te doen. Het grootste deel van de acteurs woont sowieso al lange tijd in het buitenland, zij kunnen om verschillende redenen al niet meer naar Iran reizen. We hebben dan ook buiten Iran gefilmd, in Jordanië. Het is onmogelijk voor acteurs die wonen in Iran om aan een project zoals dit mee te doen. De familie van een van de actrices woont nog in Iran. Zij moest een keuze maken, met alle risico’s van dien. Ze zou mogelijk niet meer terug kunnen reizen naar Iran en niet meer haar vader en broer kunnen opzoeken. Iedereen die aan deze film heeft meegewerkt, was zich bewust van de risico’s en heeft op z’n eigen manier daar ook een verantwoordelijkheid in genomen.’

Wat was de doorslaggevende factor, de motivatie voor die acteurs om mee te doen?
‘Uiteindelijk vonden ze dit verhaal belangrijk genoeg om verteld te worden. Iran is een land met een lange en rijke filmtraditie, waarbinnen ook films gemaakt worden die heel subtiel kritiek geven op de huidige politieke situatie. Maar uiteindelijk krijg je altijd te maken met censuur: sommige topics zijn echt no-go area’s. Mitra is in z’n geheel een no-go area, want het gaat over een periode in de Iraanse geschiedenis die door het huidige regime is weggegumd. Over de executies die in die periode plaats hebben gevonden kan niet of nauwelijks gesproken worden, laat staan dat je er een film over maakt. Over wat er met de dissidenten is gedaan, over hoe een hele generatie uit de baan is geslagen en is verdreven. De urgentie om dit verhaal toch te vertellen was kennelijk groot genoeg voor iedereen om deel te nemen, ondanks de risico’s die het met zich meebracht.’