‘Er is een plens koud water op je kop voor nodig om dingen te veranderen.’ Ken Loach over het systeem - en zijn nieuwe film Sorry We Missed You

We hebben het over de klimaatcrisis en over Brexit, en ondertussen zit Ken Loach op een scheetkussen. Elke keer als hij beweegt komt er een verveeld zuchtje uit zijn stoel. ‘Typisch,’ grijnst hij, met een mok koud geworden thee met melk in zijn handen. ‘De wereld staat op zijn kop, en ik zit op een verdomd komediekussen.’ Hij is goedlachs, de toch ook flink serieuze Filmmaker des Vaderlands van het nauwelijks-meer-Verenigd Koninkrijk - of het nou over internetshoppen gaat (‘Nee joh, ik kan nog net mijn telefoon aan- en uitzetten’), of over de identieke coupes van de heren Trump en Johnson. ‘Lachen kan altijd. Zelfs als het oorlog is. Mensen zijn niet tweedimensionaal. Er is een hoop te vieren, ook in zware tijden.’

Het is precies die gelaagdheid, die uiteindelijk optimistische menselijkheid, die ervoor zorgt dat de sociaal-realistische verhalen van de inmiddels 83-jarige regisseur zo populair zijn, en waardoor ze in de prijzen blijven vallen - in 2016 nog, in Cannes, voor I, Daniel Blake. Hoezeer de films van Loach zich ook richten op de momenten waarop het wél zwaar is - een arme jongen vs huiselijk geweld in Kes (1969), een moeder van vier vs de uitkering in Ladybird Ladybird (1994), een zieke meubelmaker vs de bureaucratie in I, Daniel Blake - er is altijd iets om blij van te worden. De jongen vindt een torenvalk, de moeder wordt verliefd, Daniel kan zich nuttig maken door een alleenstaande moeder en haar kinderen te helpen: naastenliefde als antwoord op een almaar falend politiek systeem.

Ook onder de ellende in Sorry We Missed You, de nieuwe film van Loach, gaat een groot humanistisch hart schuil. Centraal staan Ricky en Abby uit Newcastle, die met man en macht proberen hun gezin te onderhouden. Ricky heeft zijn baan in de bouw verloren en moet nu als ‘freelancer’ aan de slag bij een pakketjesbedrijf. De dagen zijn lang, de werkdruk is gigantisch en de concurrentie is moordend. Als hij die ene bezorging in de spits niet pakt, is een collega hem voor. Hij maakt ruzie met het verkeer en met zijn track-en-trace-machientje, een digitale slechterik die hem er continu aan herinnert hoeveel méér haast hij moet maken. Tijd om te eten en plassen is er niet, en als hij thuiskomt zitten zijn bezorgde dochter, zijn ontspoorde puberzoon en zijn uitgeputte vrouw - die zelf met het ov naar werk moet omdat Ricky de gezinswagen inruilde voor een busje - op hem te wachten. En toch is er ook onder zulke hoogspanning tijd voor warme momenten. 

Het verhaal van Ricky en Abby is tekenend voor hoe Loach naar de wereld kijkt (complexe vragen, nog complexere antwoorden) en voor zijn werkwijze: hij komt iets tegen in de echte wereld en duikt daar dan vol in. In dit geval liep zijn vaste scenarist Paul Laverty tijdens de research voor I, Daniel Blake aan tegen de working poor: mensen die veel werk en een inkomen hebben, maar alsnog de eindjes niet aan elkaar kunnen knopen. Het gevolg van de meedogenloze gig-economie, ook in Nederland een toenemend probleem. Loach kon er met zijn verstand niet bij: ‘Ik schrok er zó van. Dan heb je een baan, of meerdere, en dan moet je nog steeds naar de voedselbank? Dat klopt gewoon niet, zoveel druk op één mens.’

Die druk neemt Ricky op een gegeven moment mee naar huis.

‘Ja, wat zou je zelf doen? Ricky is echt wel een aardige vent, maar als je de hele dag door alles in moet houden, dan heb je geen geduld meer als je thuiskomt. We zijn geen heiligen. Toen Paul tijdens de research een keer een lange dag mee zou rijden met een bezorger, nam hij boterhammen voor hem mee, om 7 uur ’s ochtends. Om 8 uur ‘s avonds had die man het zakje nog niet eens opengemaakt. Dat soort werkdruk is onmenselijk.’

Ik denk niet dat ik het recht heb om gedesillusioneerd te zijn

Zo’n ongeopend zakje boterhammen staat voor een groter systeem**. Net als de eindeloze regeltjes in I, Daniel Blake dat stonden. Uiteindelijk gaat het over de maatschappij, het systeem dat faalt.**

‘Dat is wel het thema, ja. Toen Thatcher begon in ‘79 hadden de vakbonden het goed voor elkaar. De meeste mensen hadden werk, je kon niet zomaar ontslagen worden tenzij je iets heel erg verkeerd deed. Je kon ergens op bouwen. Thatcher en de haren zagen die ontwikkeling als een belemmering voor het kapitaal*,* dus hebben ze al die zekerheid weggenomen. Daar dragen wij nu de lasten van. De afgelopen tien jaar is het aantal kwetsbare werkers in het Verenigd Koninkrijk met 60% gestegen. En voor werkgevers is dat natuurlijk perfect, die kunnen op ieder moment de kraan dicht draaien. De baas moet eerst zijn zakken vullen voordat jij aan je rechten toekomt.’

Maar je kan het de werkgevers ook niet echt kwalijk nemen.

‘Uiteindelijk niet nee. Zo iemand als Maloney [de baas van Ricky, red.] moet zichzelf ook zien te redden. Anders komt er iemand langs die het voor minder doet.’ 

U maakt al films sinds de jaren zestig. Heeft u het idee dat er in al die tijd iets wezenlijk is veranderd? 

‘Het is wel veranderd, maar het is er niet beter op geworden. Het kapitalisme heeft zich zonder weerstand kunnen doorontwikkelen. Dat verbaast me niets. Als je de geschiedenis kent zie je de eb en vloed van de politiek, en de strijd is nog steeds precies dezelfde.’

Raakt u daar nooit door gedesillusioneerd? U blijf zich inzetten, met uw films maar ook politiek, door u achter Labour en Jeremy Corbyn te scharen.

‘Ik denk niet dat ik het recht heb om gedesillusioneerd te zijn. Als je gedesillusioneerd bent moet je illusies hebben gehad, en dat betekent dat je niets van de geschiedenis hebt begrepen. Het ging altijd al deze kant op. We hebben de aarde omgewroet, hoe dacht je dán dat het zou aflopen? De rijken gaan hun rijkdom echt niet opgeven. Die gaan niet zeggen: ‘Oké, we fucked up, alsjeblieft, neem maar.’ Alleen de georganiseerde working class kan verandering teweeg brengen. Daar zit de stoom, de kracht, maar als die niet aan een motor vastzit komt er niets in beweging. De strijd gaat om het leiderschap op links, en er zijn in het verleden, door de communisten en de sociaal-democraten, veel fouten gemaakt. Maar goed, het is altijd twee stappen achteruit, één stap vooruit. Je hebt geen keus om door te blijven te vechten, je moét wel. Zolang je kan.’

U klinkt hoopvol!

‘Natuurlijk! Mensen laten het er niet bij zitten, en dat stemt me hoopvol. Onze natuurlijke reactie, als naasten, is ondersteuning en solidariteit. Dat is de kern. Je moet ervoor zorgen dat al die afzonderlijke ideeën worden samengebracht tot één coherent politiek geheel. En je moet het onacceptabele afwijzen. Slechte veranderingen gaan vaak geleidelijk. Opeens zit je eten vol met antibiotica, opeens zijn de werkomstandigheden erbarmelijk en opeens zitten er 40 miljoen mensen onder de armoedegrens. Kinderen die niet te eten krijgen! In het Verenigd Koninkrijk! Het is er ingeslopen, en it's not on. Er is een plens koud water op je kop voor nodig om dingen te veranderen.’

Generation Z is wel goed bezig, toch?

‘Ja, de klimaatbeweging, daar word ik vrolijk van. De uitdaging wordt nu om het industriële en het ecologische samen te brengen. Daar zit namelijk een gemeenschappelijke vijand achter. Dezelfde mensen die de planeet naar de knoppen helpen zijn de mensen die het Ricky en Abby onmogelijk maken. Het moet altijd groter, er komt nooit een equilibrium.’ 

Ok, genoeg over de politiek. Hoe breng jij het steeds weer terug naar de mensen, naar je personages?

‘Ik denk dat je alleen maar dingen moet maken als je iets wil vertellen over de wereld die je om je heen ziet. En voor mij draait die om mensen. De politieke context stuurt je wel, maar het begint met een menselijke connectie, iets in het echte leven. Dat ene moment dat je ziet dat iemand het moeilijk heeft. Of een klein detail waar je op blijft steken. Het echte drama zit in onze ervaringen, in hoe we met elkaar omgaan. En zodra je je dan op een personage vastlegt doet de rest er even niet meer toe. Dan gaat het alleen maar om: wie is dit? Hoe voelt diegene zich? Hoe reageert Abby op haar kinderen, wat doet het met Ricky als hij niet voor zijn gezin kan zorgen?’

Als het van je afglijdt, betekent het niets

‘Uiteindelijk kom ik dan altijd op dezelfde vragen uit: is het acceptabel dat dit gebeurt? Hoe heeft het zo ver kunnen komen? Waarom sta ik dit toe? En: wat kan ik doen? Die vragen kan je alleen stellen als het je raakt. Als het van je afglijdt, betekent het niets.’

Heeft u het idee dat het filmmaken u bewuster heeft gemaakt? 

‘Mijn films hebben mij zeker veranderd. Ik heb dingen geleerd en gezien waarvan ik het bestaan niet wist. En het zijn vaak juist de kleine momenten die indruk op je maken. Ik weet niet of die je leven veranderen, maar ze blijven je wel bij. Ik kan het bijna niet vertellen zonder er weer ontroerd door te raken, maar tijdens I, Daniel Blake waren we op een gegeven moment bij de voedselbank, en de vrouw die aan de balie stond zei niet ‘wat wilt u hebben?’ tegen de mensen die in de rij stonden, maar ‘kan ik u helpen met uw boodschappen?’ Zóveel empathie, dat is echt buitengewoon. Daar voelen mensen zich mens door.’