Regisseur Ari Folman over zijn Anne Frank voor een nieuwe generatie: ‘De zwaarte hoort er ook bij’

Ari Folman wil er geen misverstanden over laten bestaan: Waar is Anne Frank is bedoeld voor een nieuwe generatie. Een generatie die Anne misschien kent als icoon, maar haar verhaal nooit zal lezen. ‘Het is alsof ze het niet kunnen: een boek lezen. Jonge mensen kunnen zich niet meer concentreren. Maar dat is een ander verhaal. Waar het mij om gaat is dat je het risico loopt dat de herinneringen aan de Holocaust verdwijnen als je geen nieuwe manieren vindt om daarover te vertellen.’

En dus maakte hij een kleurrijke animatiefilm waarin Kitty, de denkbeeldige vriendin aan wie Anne in haar dagboek schrijft, tot leven komt. Niet in de jaren veertig, maar in het Amsterdam van de nabije toekomst. Het meisje verschijnt op een stormachtige nacht uit het dagboek dat in het Anne Frank Huis ligt. Ze is in de war over wat er met het Achterhuis is gebeurd en begrijpt al helemaal niets van het feit dat Anne nergens te bekennen is, maar wel een brug, school en theater naar zich vernoemd kreeg. 

Flashbacks naar Anne’s leven tijdens de oorlog worden daarna afgewisseld met de avonturen van de feeërieke Kitty in de moderne grote stad: ze ontmoet een leuke jongen, krijgt een make-over, springt op de barricades voor uitgeprocedeerde migranten en probeert ondertussen te achterhalen wat er met haar allerbeste vriendin is gebeurd. 

Folman, die als zoon van Holocaust-overlevers opgroeide met de verhalen uit de vernietigingskampen, schuwt daarbij de donkerte niet. Kitty (en haar jonge publiek in de zaal) zal uiteindelijk ook te horen krijgen hoe het met Anne is afgelopen. 

‘Dat deel van Anne's leven wordt in films vaak achterwege gelaten’, aldus Folman. ‘In de klassieker The Diary of Anne Frank uit 1959 bijvoorbeeld, zat het in eerste instantie wél in de film, maar Otto Frank kwam kijken bij testvertoningen in New York en toen hij de emotionele reactie van het publiek zag, vroeg hij de producenten om het eruit te halen. Voor mij hoort die zwaarte er juist bij. Ik vond dat we dat moesten laten zien.’

Wat mocht er nog meer niet ontbreken in uw interpretatie van Anne’s erfenis?‘
Dat Anne een echt meisje was. Ze was intelligent en kon geniaal schrijven, maar ze had ook gewone tienerproblemen: ze had een moeizame relatie met haar moeder en werd voor het eerst verliefd. Daarnaast was ze funny as hell en kon ze heel gemeen zijn. Ze was écht. Daarnaast volgde ik de missie van het Anne Frank Fonds om via het dagboek de compassie te vergroten voor kinderen in oorlogsgebieden, waar ook ter wereld, los van ras en geloof.’  

Dat de nazi’s geen gezichtsuitdrukking hebben, is omdat ik niets wilde zeggen over wie zij zijn

Het Anne Frank Fonds in Basel heeft u acht jaar geleden benaderd voor deze film. Mocht u maken wat u wilde?
‘Ik had complete vrijheid. Ik mocht zelf op zoek naar een verhaalidee en kwam zo onder andere uit bij de Griekse mythologie, een obsessie van Anne. Door de mythologieën opnieuw te lezen, ontdekte ik paralellen tussen de systematische moord op de Joden en de reis van de boven- naar de onderwereld in de Griekse verhalen. Op die manier kon ik de laatste maanden van Anne verbeelden, zonder de kampen te laten zien. Het één op één verfilmen van de Holocaust is onmogelijk. Tenminste, ik kan er niet naar kijken. Er is misschien één film waarin het geniaal is gedaan, en dat is Son of Saul.’

Is dat ook de reden dat u de nazi’s heeft vormgegeven als in zwart geklede figuren met een wit masker op? Het zijn geen mensen, maar een soort levenloze soldaten. 
‘We hebben maanden geprobeerd te bedenken hoe we de nazi’s moesten vormgeven, maar het wilde maar niet lukken. Toen heb ik aan mijn moeder gevraagd hoe zij de nazi’s zag toen ze een tiener was. Ze zei: ze waren groot en perfect in verhouding, het waren goden. Haar omschrijving gebruikten we voor het uiteindelijke ontwerp. Dat de nazi’s geen gezichtsuitdrukking hebben, is omdat ik niets wilde zeggen over wie zij zijn. Hebben deze figuren een moreel besef? Daar gaat mijn film niet over. Zodra je een gezichtsuitdrukking toevoegt, maak je een statement en dat wilde ik niet.’

Op een gegeven moment zegt Kitty: 'ik wil weten wie Anne verraden heeft?' Bent u bekend met het onderzoek dat daar recent over is verschenen? Er is iemand aangewezen als dé verrader, maar nadat er gaten in het onderzoek zijn geschoten, werd het boek uit de handel gehaald.
‘Toen dat onderzoek naar buiten kwam stuurde iedereen mij er berichtjes over. Eerst dacht ik ‘wow!’, maar er zijn zoveel grotere dingen om mee te nemen uit het verhaal van Anne Frank. Ergens tijdens mijn research, jaren gelden, heb ik me erin verdiept, maar ik heb het toen ook weer laten gaan. Er waren zoveel mensen die de verrader hadden kunnen zijn, en om dan nu te gaan zeggen, 87 jaar later, wij hebben de oplossing… ik weet niet hoe accuraat dat is. Misschien klopt het. Misschien niet. Maar uiteindelijk is het niet belangrijk.’

Hoe belangrijk is het Anne Frank Huis voor de erfenis van Anne? U lijkt mij geen fan.
‘Mijn meest recente bezoek aan het Achterhuis viel mij erg zwaar. Eerst moet je in zo’n lange rij om een kaartje te bemachtigen. Daarna kom je binnen in een lege kamer, sta je op elkaar gepropt met alle andere bezoekers en daarna ga je direct door naar de souvenirshops. Ik zou niet weten wat het bezoek je oplevert. Het is prima zo hoor, maar ik heb acht jaar lang, onder moeilijke omstandigheden, geprobeerd om het anders te doen. Ik wilde iets maken waar een jong publiek wél iets mee kan.’

Mijn vriendin zei: je schreeuwt in je slaap, misschien is het tijd om te stoppen

Bent u na die acht jaar nu helemaal klaar met dit verhaal?
‘Ja! Al geloof ik niet dat ik dat helemaal kan zijn. Als je opgroeit in een familie zoals die van mij, dan is de Holocaust je geloof. Voor mij en mijn zussen is het moeilijk om er helemaal van weg te komen. Vorige week had ik hier in mijn studio een tv-ploeg te gast en de cameraman die mee was zei: we hebben elkaar al eens ontmoet, weet je dat nog? Ik kon het mij niet herinneren, maar dertig jaar geleden hadden we samen interviews gedraaid met overlevenden van de Holocaust, voor de Shoah Visual History Foundation van Steven Spielberg. Dertig jaar geleden! Het was mijn eerste baantje na de filmopleiding en ik deed het acht maanden lang, tien uur per dag. Mijn vriendin zei op een gegeven moment: je schreeuwt in je slaap, misschien is het tijd om te stoppen.’ 

‘Toen dacht ik nog: dit doe ik nooit meer, maar in 2000 maakte ik Made in Israel, een speelfilm over de laatste nazi-misdadiger op aarde. En met Waar is Anne Frank deed ik het wéér: jarenlang alleen maar bezig met de Holocaust. Nadat ik de film aan mijn moeder had laten zien, zei ze: dit is geweldig, maar laten we eerlijk zijn, het maken van deze film kostte jou twee keer zo lang als die hele Holocaust heeft geduurd. Een klassiek Pools-Joods grapje.’