Van progressief tot anti-cancel culture: iedereen gaat aan de haal met Tár

Lydia Tár is topdirigent bij het Berlin Philharmoniker. Ze draagt op maat gesneden pakken en kasjmieren truien, luistert naar NPR Radio, heeft niet alleen een PhD, maar ook een Emmy, een Grammy, een Oscar én een Tony. Ze heeft de juiste maniertjes, kiest haar woorden zorgvuldig en weet precies wanneer ze een grapje moet maken terwijl ze geïnterviewd wordt voor The New Yorker. Kortom: Lydia Tár behoudt altijd de controle. Tot dat ene moment waarna ze haar ijzeren grip – op het leven, haar imago, en misschien ook wel de realiteit – begint te verliezen, en haar zorgvuldig gecureerde bestaan uiteenvalt. Haar grensoverschrijdende relaties met vrouwen uit het orkest, haar nietsontziende zucht naar status en succes, én haar grote dédain voor de politieke overtuigingen van haar studenten blijken een giftige combinatie, en het kaartenhuis stort ineen.

Even voor alle duidelijkheid: Lydia Tár is een fictief personage (hoewel het internet ons graag anders wil doen geloven) en wordt gespeeld door Cate Blanchett. Toch wordt ze zo nu en dan vergeleken met de Amerikaanse dirigent Marin Alsop (want: ook een lesbische, succesvolle dirigent), die de film bekritiseerde omdat Lydia Tár een verschrikkelijk mens is: ‘To have an opportunity to portray a woman in that role and to make her an abuser – for me, that was heartbreaking.’ Liever had Alsop Tár een voorbeeldfunctie toebedeeld. Ik begrijp dat deze kijk op Tár waarschijnlijk uit progressieve, emancipatoire ideeën voortkomt, maar hoe progressief en emancipatoir is zo’n perspectief nu echt? Mogen lesbische vrouwen niet gewoon verschrikkelijke mensen zijn? En ook zo worden neergezet in een film?

Lydia Tár is een fictief personage, hoewel het internet ons graag anders wil doen geloven

Aan de andere kant van het politieke spectrum – de conservatieve kant, om het maar even simpel te houden – is er lof voor Lydia Tár, omdat ze de identiteitspolitiek van haar studenten haarscherp ontleedt en vervolgens genadeloos neersabelt. Op het filmfestival van Venetië, waar deze film in première ging, applaudisseerde een deel van het publiek tijdens een veelbesproken scène, waarin een student zegt dat ‘white, male, cis composers’ zoals Bach gewoon ‘niet echt zijn ding’ zijn, en Lydia Tár de student vervolgens op zeer eloquente (maar ook vrij gemene) wijze op zijn plek zet. Getuige de reacties uit deze anti-emancipatiehoek is het óók net alsof Lydia Tár echt bestaat: mensen staan te juichen dat ‘Hollywood’ (?) eindelijk eens wat minder ‘politiek correct’ wordt – alsof het personage Lydia Tár samenvalt met de actrice Cate Blanchett, of de regisseur Todd Field. 

Beide interpretaties geven blijk van de – naar mijn mening zeer oppervlakkige – opvatting dat een personage slechts de belichaming van een bepaalde politieke overtuiging is of dient te zijn. In het geval van Tár is het nodig om daarvoor sommige elementen uit de film uit te lichten (Lydia Tár is lesbisch! En hoogopgeleid! En luistert naar het correcte radioprogramma!) en andere juist te negeren (Lydia Tár is hartstikke anti-feministisch! En anti-identiteitspolitiek!) – of andersom.

Je moet, als je deze film voor je eigen ideologische karretje wil spannen, scherpe keuzes maken, want als deze film íéts is, dan is het ambigu. Lydia Tár misdraagt zich aan de lopende band, maar de kijker leeft toch met haar mee. Ze is overduidelijk de protagonist, geen antagonist, hoewel ze ook écht (écht écht) vals, opportunistisch en meedogenloos is. Maar toch. Ze is naar en geweldig tegelijk. 

Dat Tár niet slechts een ‘cancel culture-film’ is, mag hopelijk duidelijk zijn

Ook de film-als-film staat open voor interpretatie. Dat Tár niet slechts een ‘cancel culture-film’ is, mag hopelijk duidelijk zijn – maar wat is het dan wel? Toen ik de trailer voor het eerst zag, nadat ik de film had gezien, begreep ik niet waarom de makers ervoor hadden gekozen om Tár als thriller in de markt te zetten. Nu ik ‘m een tweede keer heb gezien, wordt die keuze me steeds duidelijker. Zonder te spoilen: wat gebeurt er nu precies in die laatste akte? Kijken we nog steeds naar de realiteit van een componistenleven, of zijn we in een eigenaardige, droom-achtige tussenwereld beland? Vannacht kon ik niet slapen en beeldde ik me in dat er iemand in de hoek van de kamer stond en me aanstaarde. Ja, dat was natuurlijk niet zo, maar tussen de realiteit en een fantasie zit soms maar een dunne, fragiele grens. 

Tár begint met de aftiteling (die overigens niet kort is), als om te zeggen: gooi je verwachtingen het raam uit, deze film gaat iets ánders doen. En dat doet het ook. Wat precies? Gelukkig ga ik morgen voor de derde keer naar deze film, misschien vind ik er dan het antwoord op.