Als Harry Potter door de gangen van Al-Azhar

De dag voordat ik naar Egypte verhuisde, ging ik naar Cairo Conspiracy. Het was oktober 2022 en ik woonde nog één dag in Parijs. Op die vooravond van een volgend leven voelde ik een vreemd soort vrijheid. Ik had al afscheid genomen van iedereen en hoefde alleen nog te wachten tot het vliegtuig vertrok, waardoor ik die laatste dagen volledig ongebonden was, een toerist in eigen stad.

Genietend van deze belangeloosheid stapte ik de bioscoopzaal binnen. De filmposters van Cairo Conspiracy hingen overal in de Parijse metro's, maar ik had geen flauw benul waar het verhaal precies over zou gaan. Vandaar mijn verbazing toen ik aan het begin van de film me kon herkennen in het hoofdpersonage Adam. Geboren en getogen in een klein vissersdorpje in de Nijldelta vertrekt hij met een studiebeurs naar de grote stad. Begrijp me niet verkeerd, de verschillen tussen ons konden niet groter zijn: hij één en al plattelandse onschuld – net achter de ossenstaart vandaan gekropen zoals ze hier zeggen – ik een hoofdstedeling in hart en nieren. Hij een kind uit een bescheiden gezin, ik met euro's en een rood paspoort het vliegtuig in. Maar wat we deelden was de spanning in je buik die je voelt wanneer je op het punt staat aan iets nieuws te beginnen.

Zo vrij als ik de bioscoop uit wandelde, zo verstrikt raakt Adam in de machtsstrijd tussen Al-Azhar en Sisi

Al hielden de gelijkenissen daarna ook snel weer op. Zo vrij en ongebonden als ik die avond de bioscoop weer uitwandelde, zo verstrikt raakt Adam in de machtsstrijd tussen de Al-Azhar-universiteit en het nieuwe regime van president Sisi. Al-Azhar is een van de oudste instituten voor koranstudies ter wereld en een gezaghebbend centrum voor de Soennitische islam. Wanneer de grootimam van Al-Azhar aan het begin van de film overlijdt, ontstaat er een opvolgingscrisis tussen verschillende imams: een staatsgezinde, een sympathisant van de moslimbroeders en een politiek neutrale en moreel verheven imam (blind, natuurlijk). Door een serie gebeurtenissen raakt Adam in het vizier van Kolonel Ibrahim, geweldig vertolkt door de Zweeds-Libanese acteur Fares Fares, die hem rekruteert om te spioneren voor de Egyptische overheid. De president ziet zijn kans namelijk schoon om de staatsgezinde imam aan de macht te helpen en daarmee zijn eigen greep op Egypte te consolideren.

Op Harry Potter-achtige wijze sluipt Adam door de gangen van Al-Azhar, waar politieke spelletjes aan de top belangrijker lijken dan religieuze devotie. Maar in tegenstelling tot Harry Potter staat Adam er helemaal alleen voor, en één verkeerde keuze kan het regime doen besluiten hem te laten ‘verdwijnen’. Juist omdat hij nieuw is en niemand kent, is hij de perfecte kandidaat voor deze missie. Want kan iemand werkelijk verdwijnen als niemand hem ooit heeft opgemerkt?

Regisseur Tarek Saleh besloot acteur Tawfeek Barhom, die de rol van Adam speelt, het scenario niet te laten lezen. Deels om de plot in zekere zin te imiteren, omdat Adam ook allerlei opdrachten krijgt zonder te weten wat het plan van Kolonel Ibrahim is. Maar ook omdat Saleh in Barhom de perfecte fly on the wall zag. Barhom is namelijk een Palestijn met een Israëlisch paspoort en kan vloeiend Hebreeuws, Arabisch, Spaans en Engels, en moest, in de woorden van Saleh, ‘constant tussen verschillende werelden navigeren’.

Tijdens de film kom je er al snel achter dat niets is wat het aanvankelijk lijkt – dat geldt ook voor het decor. De inhoud van de film bleek voor de Egyptische autoriteiten namelijk iets te pittig. Saleh, zelf Zweeds met een Egyptische achtergrond, vreesde dat ze hem op het vliegveld al in de boeien zouden slaan. Cairo Conspiracy is dus niet opgenomen in Caïro, maar in Istanbul. De stad die ik de volgende dag zou aantreffen leek in de verste verte niet op die van Saleh. Niet dat dat verder veel uitmaakt natuurlijk: Hollywood heeft ook nauwelijks met Amerika te maken, en Saleh weet beeld na beeld een adembenemende versie van Al-Azhar na te maken.

Regisseur Saleh vreesde dat ze hem op het vliegveld al in de boeien zouden slaan

Dat de film niet welkom is in Egypte besefte ik deze week weer, toen ik ter voorbereiding van dit stuk met de mensen om mij heen over Cairo Conspiracy sprak. De film heeft hier niet gedraaid, en ook het tegendraadse Cairo filmfestival zag er uiteindelijk vanaf de film een plek in zijn programma te geven (zij het uit inhoudelijke overwegingen). Ik vond het maar overdreven. Waarom zou deze film een gevaar vormen voor de Egyptische autoriteiten? Het is in principe niet meer dan een sensationele thriller, niet bepaald een gerichte aantijging op president Sisi. Sterker nog, volgens Saleh gaat de film over hoe machthebbers in het algemeen instituten proberen te kapen voor eigen gewin, iets waar Egypte nauwelijks een uitzondering op vormt. Denk bijvoorbeeld aan de manier waarop de Republikeinse partij in de Verenigde Staten het hooggerechtshof de laatste jaren voor zich heeft gewonnen. Of minder discreet: hoe de Israëlische regering momenteel het hooggerechtshof ondergeschikt wil maken aan de regering.

Maar na een kleine zoektocht op internet lijkt Salehs film toevallig parallel te lopen aan een machtsstrijd die zich tussen president Sisi en grootimam El-Tayeb van Al-Azhar de laatste jaren voltrok. In een speech gericht aan El-Tayeb in 2017 ontglipte president Sisi de woorden: ‘Wat is het toch vermoeiend om met jou om te moeten gaan.’ De twee hebben de laatste jaren vaak hun geweien tegen elkaar gestoten, meestal omdat El-Tayeb het niet eens is met de daden en hervormingen van Sisi's regering. Al-Azhar geniet sinds 2012 relatieve onafhankelijkheid van de staat, en El-Tayeb lijkt zijn autonomie niet zomaar op te willen geven. Sisi probeert op zijn beurt met lastercampagnes de status van de grootimam te verzwakken. Hij vreest dat de universiteit een broedplaats is voor extremisten als de Moslimbroeders, en daarmee een bedreiging voor de staatsveiligheid.

De grootimam reageerde in 2014 op de aantijgingen van president Sisi met de gewiekstheid die een religieus leider siert: ‘Wij doen niet aan politieke spelletjes, daar zijn we niet geschikt voor. We begrijpen ze niet, en als we erin verwikkeld raken zullen we onze vingers branden.’ Als ik het goed begrijp moet de 77-jarige El-Tayeb over drie jaar met pensioen. Dan zullen we zien of het de imams van Al-Azhar lukt buiten de greep van de president te blijven.