Tarik Saleh over Cairo Conspiracy: ‘Degene die als eerste het veld betreedt, kan de mooiste bloemen plukken’

Wat is Al-Azhar en wat is een grootimam? Heel eerlijk: ik had geen idee voordat ik ging zitten voor Cairo Conspiracy, een politieke thriller over de Egyptische visserszoon Adam die 1) mag studeren aan de gerenommeerde Al-Azhar-universiteit in Caïro en 2) daar verwikkeld raakt in de machtsstrijd die ontstaat na de dood van de grootimam, de hoogste autoriteit van de soennitische islam.

De wereld van Al-Azhar zit vol met fascinerende (mannelijke) personages, ongeschreven regels en eeuwenoude zalen en gangen waar je net als Adam met grote ogen eindeloos doorheen wil blijven lopen. ‘Het is interessant om iets te doen met zulke magische instituten’, verklaart de Zweeds-Egyptische schrijver en regisseur Tarik Saleh, die ik samen met een flinke kluit internationale journalisten spreek op een dakterras in Cannes. We hebben ongeveer 20 minuutjes en in een handomdraai vult de charismatische Saleh ze allemaal met scherpe inzichten en uitspraken.

‘Cannes is ook zo’n magische plek. Net als Adam werd ik binnengelaten in een kasteel waar andere wetten gelden. Onze film doet mee in de hoofdcompetitie, maar wie maakt die selectie? Er is geen gelijkheid, niet in Cannes. Want hier is er één man die het voor het zeggen heeft [festivaldirecteur Thierry Fremaux, red.]. Het effect is religieus. Ik als cinefiel, I love it. Ik eet het op als taart. In de zaal zie ik de namen van m’n voorgangers, Fellini, Visconti, Coppola, weinig vrouwen, maar oh my god ik wil een van hun zijn. En daar zit ik dan. Ik ben een nobody.’

Helemaal een nobody is Saleh natuurlijk niet. Geboren in Stockholm als zoon van een Zweedse moeder en Egyptische vader, maakt hij op jonge leeftijd naam als straatkunstenaar. Daarna presenteert hij Zweedse tv-programma’s en regisseert hij in 2009 zijn eerste film, Metropia. In 2017 beleeft hij zijn internationale doorbraak met The Nile Hilton Incident, waarna Hollywood hem belt voor een paar regieklussen, waaronder een aflevering van Westworld.

De strijd tussen de grootimam en de farao is eeuwenoud

Met Cairo Conspiracy keert hij nu terug naar Egypte. Thematisch dan, want het land geeft hem geen toestemming om op locatie kritische films te komen filmen. The Nile Hilton Incident, over corruptie binnen de Egyptische politiek en politiek, draaide Saleh in Casablanca; voor Cairo Conspiracy week hij uit naar Istanbul.

Een eeuwenoud conflict
De Egyptische overheid mag misschien geen fan zijn van zijn werk, onveilig voelt Saleh zich niet. ‘Famous last words, maar nee, ik ben niet bang. Ik heb een Zweeds paspoort, snap je? Ik heb Egyptische vrienden die in Egypte de waarheid vertellen en daarvoor gemarteld kunnen worden. Dat zij zich blijven uitspreken, dát is moedig. Ik zie het zo: Egypte is een militaire dictatuur, het lijkt op Chili na de coup. We kijken er iets anders naar omdat je er nog steeds kan kiezen tussen Starbucks of een andere koffieketen, en omdat je er nog steeds in IMAX naar de nieuwe Marvel-film kan kijken. Maar als je klaagt over een weg die open ligt, staan ze ’s nachts op je deur te bonken en durft daarna niemand te vragen waarnaartoe je verdwenen bent. Dat is de realiteit van het hedendaagse Egypte. Dat lijkt me geen controversieel statement.’

‘Ik zie mezelf niet als politieke filmmaker. Ik maak geen politieke films, omdat ik geloof dat ik op het gebied van politiek er altijd naast zit. Every. Single. Time. Als maker ben ik meer bezig met een universeel thema: autoriteit, macht en hoe het wordt uitgeoefend – hoe je machtig wordt. Maar ik maak geen politiek statement. Als ik een politiek statement zou maken, zou ik mezelf in m'n hemd zetten. Jullie zouden mij uitlachen.’

Wat heb jíj geleerd? Veel van jullie wisten niks

‘In dit geval heb ik de situatie van de Al-Azhar-universiteit genomen zoals ‘ie begin jaren zestig was, en dat naar het nu gehaald. Ik wilde dat het tijdloos zou aanvoelen, want de strijd tussen de grootimam en de farao is eeuwenoud. Neem farao Achnaton, die de imams tegenstond en daar uiteindelijk voor werd gedood en uit de geschiedenis werd gewist. Hij was de eerste farao die geloofde in één God. Freud denkt dat Achnaton Moses was. Hij wilde dingen veranderen. Hij startte een culturele revolutie, verplaatste de hoofdstad naar de andere kant van de Nijl, zoals Sisi [president Abdul Fatah al-Sisi, red.] dat nu ook probeert te doen. Misschien heeft Sisi meer geluk.’

‘Omdat Egypte een van de eerste landen ooit is, weten we dat het conflict van Egypte het conflict is waar álle beschavingen uiteindelijk mee te maken krijgen. Het gaat altijd om de strijd tussen het hart en het verstand. En je hebt allebei nodig als je wil regeren.’

Wie is de paus? 
Cairo Conspiracy is dus een film die wel over Egypte gaat, maar ook weer niet. Een film die je wel iets over Al-Azhar vertelt, maar ook weer niet. Saleh wil echt benadrukken dat zijn film fictie is. Hij is kritisch op het deel van het publiek dat verwacht dat hij uitgebreid alle feiten voor ze op een rij zet, over hoe groot de invloed van de universiteit en z’n leider(s) is. ‘Wat heb jíj geleerd? Wat wisten jullie van Al-Azhar voordat je de zaal inliep? En van de grootimam? Veel van jullie wisten niks. De islam is veel in het nieuws. Jij ziet islam als boeman, als een monster onder je bed. Je vindt misschien dat de islam gevaarlijk is, maar je weet niet dat Al-Azhar en de grootimam bestaan. 1 miljard mensen volgen hem, en zijn geobsedeerd door hem. Een andere vraag: denk je dat de mensen in Egypte weten van de Paus en het Vaticaan? Dat doen ze. Ze weten het verschil tussen katholieken en protestanten, ze weten van de EU, ze weten van de NATO. En dan zijn jullie de Verlichten? Dat is interessant. Wiens verantwoordelijkheid is het om jullie dat te leren?’

‘Een deel van het Westerse publiek zal misschien zeggen: je moet mij vertellen hoe het precies zit, ik moet het allemaal begrijpen, en ik snapte het niet. Ja oké, maar ik ben niet jouw docent. Ik maak deze film niet omdat ik een informatiefilm voor jou wil maken. Ik heb een cynischere reden om dit verhaal te vertellen. Ik heb leren schrijven van Stig Larsson, en hij zei altijd: degene die als eerste het veld betreedt, kan de mooiste bloemen plukken. Dus als ik een bepaalde richting op ga, daar waar anderen niet komen, kan ik hele mooie bloemen plukken.’

Mannenwereld
Een van de journalisten aan tafel wil weten waarom er bijna geen vrouwen te zien zijn in Cairo Conspiracy. Op Al-Azhar lopen alleen maar mannen rond, maar ook buiten de muren van de universiteit spelen vrouwen (bijna) geen rol. Saleh: ‘Voor mij was het een manier om Adam te isoleren. Nu moet ik eerst een persoonlijk verhaal vertellen: mijn grootmoeder en grootvader hebben allebei gestudeerd. In de jaren dertig in Egypte was dat, zeker voor mijn grootmoeder, een hele grote stap. Mijn opa en oma trouwden uit liefde, wat echt bijna niet voorkwam in die tijd, en mijn oma kreeg een certificaat van de koning om te kunnen werken. Toen zijn ze naar een vissersdorp gestuurd om daar de kinderen te onderwijzen, en daar werd uiteindelijk ook mijn vader geboren.’

Snel, laten we die deuren weer dicht doen, en hier nooit meer over praten

‘In de Egyptische cultuur is de vader de straffer en de moeder de verzorger, dat zijn hele duidelijke rollen. Maar als de moeder sterft, verandert de dynamiek van de familie. Voor mij was het belangrijk dat Adam de ene persoon die hem zou verzorgen zou verliezen en dat dat hem zou inspireren om te gaan studeren. Door haar dood werd Adam bang voor de dood, ondanks dat hij gelovig is. Hij wist nu hoe het was om iemand te verliezen.’

‘En dan is er nog de imam die een geheim huwelijk heeft en vader is. Omdat het grootste deel van de film geen vrouwen in beeld zijn, wordt dat extra geladen. Opeens gaat er een deur open en dan is daar een vrouw! En achter de volgende deur nog één! Snel, laten we die deuren weer dicht doen, en hier nooit meer over praten.’

Assholes
Is Saleh eigenlijk bang voor kritiek vanuit de islamitische wereld? ‘Ik denk dat mensen die beledigd zijn de Koran niet goed kennen. Ik zou zeggen: doe rustig aan en bekijk de film, en realiseer je dat de islam een groot geloof is met veel verschillende kanten en facetten. De huidige grootimam, Ahmed el-Tayeb, is heel slim, heel sophisticated. Onlangs sprak hij een fatwa uit dat je als moslim je handen moet wassen als je de Bijbel aanraakt, want het is een heilig boek. Dat is een metafoor. Hij zegt eigenlijk: val christenen niet aan. Ik geloof niet dat zoiets vanuit het Christendom snel gezegd zou worden.’

‘Aan de andere kant heb je de Taliban die meisjes door hun hoofd schiet omdat ze willen studeren. Meisjes die gemaakt zijn door God en hersenen hebben gekregen van God. Waarom zou je die neerschieten? Dat doet alleen een maniak, een psychopaat. Mijn vader zei altijd: asshole is een universeel scheldwoord. Ja, er zijn specifieke Zweedse assholes, en specifieke Egyptische assholes, en waarschijnlijk ook Nederlandse en Griekse assholes. Maar als je ze allemaal bij elkaar zet, zouden ze veel met elkaar gemeen hebben.’