Regisseur Zeno Graton over Le paradis: ‘Wees nieuwsgierig, wees liefdevol’

In Le paradis, het debuut van de Belgische regisseur Zeno Graton, vind je liefde en poëzie binnen de muren van een jeugdgevangenis. De zeventienjarige Joe zit er op de vooravond van zijn volwassenheid een straf uit. In de instelling zijn de regels strikt en lopen de dagen steeds meer in elkaar over. Taal, rekenen, gymles en een gesprek om de rechter, vaak tevergeefs, te overtuigen dat je er klaar voor bent om deel te nemen aan de samenleving. Joe kan niet wachten tot hij die vrijheid eindelijk kan ervaren. Échte vrijheid, zonder regels en zonder gezag. Tot het zover is, moet hij zijn eigen momenten van vrijheid creëren. Een solodans in zijn cel met een binnengesmokkelde radio, een welgemeende poëzievoordracht tijdens het creatieve uurtje of een tedere kus in de kleedkamer.

Voor Zeno Graton is het tonen van Joe’s liefdesleven, gevoeligheid en creatieve uitdrukkingskracht binnen het straffe regime van een jeugdinstelling een daad van verzet. Het is een strijd geboren uit een ervaring van Zeno zelf, die als tiener meemaakte dat zijn neef in een dergelijke instelling terechtkwam. Vrijheidsbeperking was toen niet het enige vonnis. De tijd in gevangenschap had een duidelijk begin en eind, maar het daaropvolgende stigma als ex-gedetineerde bleek hardnekkig en permanent, vooral in combinatie met de Arabische achtergrond van de neef. Deze ervaring maakte veel indruk op Zeno. Hij vertelt ons erover als we met hem videobellen over zijn debuut: ‘Met Le paradis wilde ik jongens als mijn neef erkenning geven voor de aspecten van hun persoonlijkheid die verloren gaan in stigma’s.’

Het gesprek vindt plaats met een flink tijdsverschil, omdat Zeno voor een tijdje in de VS zit: bij ons is het avond, bij hem is het vroeg in de ochtend. ‘Alles voor de film,’ zegt hij lachend, terwijl hij in zijn kopje koffie roert. We kletsen wat: Zeno vertelt dat hij in Brussel lid is van Cineville België en hij gaat een lijstje af met Nederlandse filmmakers, zoals Zara Dwinger, die hij heeft ontmoet tijdens de Berlinale waar Le paradis in première ging. Maar als we het hebben over de inhoud van zijn film maakt zijn enthousiasme plaats voor een brandend vuur. Hij praat graag over zijn film en vooral over de thematiek ervan. 

Gevoelens, passies en poëzie zijn een vorm van bevrijding

Zeno: ‘Ik voelde een duidelijke noodzaak om deze film te maken. Ik heb van dichtbij meegemaakt wat het met een mens kan doen als je niet uit een goede buurt komt of als je, net als de Tunesische helft van mijn familie, niet wit bent. Het systeem ziet je niet in al je veelzijdigheid en complexiteit. Mijn neef is bijvoorbeeld iemand met een hele filosofische aard, ik heb hem altijd heel interessant gevonden. Zijn tijd in de instelling doet niet af aan dat gedeelte van zijn persoonlijkheid, al lijkt men dat in de praktijk te vergeten. Ik wil een alternatief bieden op het eenzijdige beeld dat je in de media ziet.’

In de film komt het woord vrijheid vaak ter sprake (net zoals in dit interview). De begeleiders beloven dat de jongens bij goed gedrag vrijkomen, maar dat is niet de enige vorm van vrijheid die je behandelt in het verhaal. Joe hunkert naar meer, als is het niet altijd duidelijk naar wat precies. Kun je daar wat meer over vertellen?

‘In de film is alles gebaseerd op de tegenstelling tussen vrijheid en gevangenschap. Zo is niet alleen bewegingsvrijheid van de jongens beperkt, maar ook hun handelen. Ze zijn de hele dag bezig met nuttige activiteiten en alles draait om discipline. Maar wat zouden ze met hun tijd doen als die regels zouden wegvallen? Wat zouden ze doen als het toegestaan zou zijn om je bezig te houden met dingen waarvan het nut niet voor iedereen is bewezen? Is dat dan vrijheid?’

‘Ik zie het toelaten van gevoelens, passies en poëzie als een vorm van bevrijding. Ze creëren een ruimte die er eerst niet was en waarvan de regels niet vaststaan, zoals de betekenis van een kunstwerk of gedicht niet vaststaat. Je moet die betekenis zelf invullen, je moet zelf de regels bepalen. Als je het zo bekijkt kan vrijheid bereikt worden door poëzie te creëren in een wereld die geregeerd wordt door regels en normen. Schrijven, rappen, tekenen, dansen en fotografie: ik noem het expressieve vrijheid.’

Joe en William vinden elkaar in hun behoefte aan die expressieve vrijheid. Het leidt tot een passionele liefde, die hun creativiteit verder aanwakkert. Hoe verhoudt hun liefde zich tot het idee van vrij bestaan? 

‘Voor Joe is het moment van zijn vrijlating binnen handbereik. Hij krijgt een baan, een huis en zal zijn eerste stappen zetten in de volwassen wereld: alles waar de jongens in de gevangenis van dromen. Maar het is niet genoeg. Want wat blijft er van vrijheid over als je niemand hebt om het mee te delen? Kun je wel echt spreken van vrijheid als je helemaal alleen bent? Eenzaamheid kan soms ook voelen als een gevangenis, wellicht nog ingrijpender dan een verblijf in een instelling. Maar wanneer de liefde tussen Joe en William ontstaat, krijgt vrijheid een andere betekenis. Er staat iets op het spel, Joe is niet langer alleen.’

‘Het is een gulle liefde, vol overgave, waarin de verliefdheid tussen twee jongens niet de bron van conflict is. Ze bevragen niet hun gevoelens voor elkaar, maar hun onderdrukking. In veel queer films zie je juist het tegenovergestelde, zeker als het hoofdpersonage van Arabische afkomst is. Vaak gaat het verhaal over schaamte of ontkenning, of over hoe moeilijk het is voor de familie om te accepteren dat hun zoon op mannen valt. Maar ik ben niet geïnteresseerd in het reproduceren van dit soort cliché’s, die soms doorvoeld, maar vaak behoorlijk racistisch zijn.’

Ik wil verhalen vertellen waarin geaardheid niet een vraag is of een conflict, maar een gegeven

‘Ik vind het belangrijk dat we verhalen vertellen waarin geaardheid niet een vraag is of een conflict, maar simpelweg een gegeven: de personages leven hun leven, ongeacht hun seksuele oriëntatie. Hierdoor is er ruimte om andere vragen te stellen.Wat betekent het om te verlangen? Hoe maken we connecties met anderen. Wat is ervoor nodig om iemand te vertrouwen? Wat betekent liefde nou écht? Ik heb hier in mijn eigen ontwikkeling nooit antwoorden op gekregen, daarom wil ik het onderzoeken in mijn films. Ik wil het onderwerp bevrijden van schaamte en wrijving, zodat we het eindelijk kunnen hebben over de inhoud.’ 

Je vindt het in de liefde tussen Joe en William, in de manier waarop de medegevangenen een hand op elkaars schouder leggen of in een peptalk van één van de begeleiders: tederheid. Is het een statement om de tederheid overal in te laten doorklinken?

‘Dat is het zeker. Als man draait het sociale debat vaak om masculiniteit. Ook hier vind je veel stigma’s die een hoop problemen kunnen veroorzaken. Met mijn film wil ik een alternatief tonen. De jongens uiten als groep een vorm van mannelijkheid die in mijn ogen meer wenselijk is dan wat we met mannelijkheid zijn gaan associëren. Wat blijft er over als je de competitie, de agressie en het verbod op het uiten van je gevoelens laat vallen?’

‘De jongens in de film zijn als een familie voor elkaar, er is geen hiërarchie, er is er niet één de sterkste en ze laten elkaar in hun waarde. Ze gaan teder met elkaar en met zichzelf om en laten hun emoties toe. Sterker nog, de bubbel van tederheid en expressieve vrijheid werkt als een schild. Het is hun wapen tegen de agressie van de institutionele macht en tegen de samenleving die hen het liefst kwijt wil. Wanneer Joe’s ouders hem niet komen bezoeken, danst hij in zijn cel. De dans is als een omhelzing. Het is zijn manier om zichzelf te beschermen en te troosten. De andere jongens snappen dat. Die solidariteit, empathie en gelijkwaardigheid wilde ik benadrukken. Ik wil laten zien: het kan ook anders, écht waar. Hopelijk inspireert het de kijker om die waarden ook te omarmen en verder te kijken dan de simplificaties die ons voorgeschoteld worden. Wees nieuwsgierig, wees liefdevol.’