Door Laura Hisken
Wie vermoordde de rijke weduwe: was het de klusjesman of de boekhouder? De vraag die aan de basis stond van één van de langstlopende rechtszaken in de geschiedenis van het Nederlands strafrecht, leek afkomstig uit een detectiveroman van Agatha Christie. Niet zo gek dus dat het Nederlandse publiek en de media jarenlang zoet waren met de moord op Jacqueline Wittenberg op 23 september 1999. Een van de verdachten was haar financieel adviseur Ernest Louwes, de ander was goede vriend Michaël de Jong, die Wittenberg soms hielp in en om het huis. Wie van deze twee had het gedaan?
Een wanhoopskreet van Louwes in de rechtszaal - wanneer hij, na aanvankelijk te zijn vrijgesproken, in 2003 in hoger beroep alsnog schuldig wordt bevonden - is het startschot van een mediahype. Hoe kan iemand die zó onschuldig overkomt, toch schuldig zijn? Er wordt publiekelijk getwijfeld aan de betrouwbaarheid van het DNA-bewijs en opiniepeiler Maurice de Hond werpt zich op als betrokken burger die zeker weet wie de werkelijke dader is. In de verfilming De veroordeling komt het allemaal opnieuw voorbij.
We zien hoe Bas Haan (hier gespeeld door Fedja van Huêt) op zoek gaat naar de waarheid en als ervaren onderzoeksjournalist verstrikt raakt in het web van beeldvorming en stemmingmakerij in de media. Ook hij weigert in eerste instantie te geloven dat Louwes het heeft gedaan. Wanneer Louwes’ gevangenisstraf dankzij Haans onderzoekswerk wordt opgeschort, in afwachting van revisie, overtuigt hij de hoofdredacteur van tv-programma Netwerk ervan zijn interview met Louwes uit te zenden, maar vermeldt daarbij niet dat er nieuw belastend DNA-bewijs is opgedoken. Zonder het zich goed te realiseren, draagt Haan bij aan een (vals) narratief dat belangrijke feiten links laat liggen.
De veroordeling herinnert ons er constant aan dat dit allemaal echt is gebeurd
Behalve dat zijn Brabantse accent doet vermoeden waar hij vandaan komt, is het even wennen dat we over het persoonlijke leven van het hoofdpersonage Bas Haan weinig te weten komen. Het is zoals Helen Mirren zegt in de journalistieke thriller State of Play: ‘Goede verslaggevers hebben geen vrienden, alleen maar bronnen.’
Het belangrijkste dat we over Haan leren, is dat hij een gedreven journalist is die er niet alleen alles aan doet om te waarheid op tafel te krijgen, maar ook in staat is om te reflecteren op zijn handelen. Op die manier fungeert Haans worsteling met alle vermoedens en verzinsels vooral als rode draad van het verhaal, dat je van de ene verbazing de andere in doet vallen.
De Hond
Terwijl Haan zich een weg probeert te banen door alle feiten, vermoedens en verzinsels, wordt hij geconfronteerd met iemand die heel zeker is van zijn zaak: opiniepeiler Maurice de Hond. De Hond is overtuigd van de onschuld van de boekhouder, maar lijkt vooral zeker te weten dat iemand anders het heeft gedaan: namelijk ‘klusjesman’ Michaël de Jong (Yorick van Wageningen). Ondanks Haans overtuiging dat De Honds beweringen ongegrond zijn, wordt de opiniepeiler uitgenodigd om zijn verhaal te doen bij het college van de procureurs-generaal. Opnieuw staat Haan voor een dilemma: het frustreert hem dat De Hond serieus wordt genomen maar voelt tegelijkertijd de druk om hem te interviewen. De overtuiging van De Hond is nu eenmaal nieuws.
Je kunt niet anders dan denken: als dit een film zou zijn, zou ik het niet geloven
In De veroordeling is er geen acteur die de rol van Maurice de Hond speelt. In plaats daarvan mixt de film archiefbeeld van de opiniepeiler met de geacteerde scènes, waardoor enerzijds het waargebeurde aspect van de film wordt benadrukt en anderzijds juist het contrast tussen waargebeurd en fictie wordt vergroot. De veroordeling herinnert ons er constant aan dat dit allemaal echt is gebeurd. Tegelijkertijd maakt het de kijker bewust van het feit dat we naar een film aan het kijken zijn. Niet alleen in de Deventer moordzaak speelde de mix van feiten en verzinsels een hoofdrol, in de De veroordeling dus ook.
Hetzelfde gebeurt in een van de laatste scènes, waarin Haan en hoogleraar Peter van Koppen (Porgy Franssen) in een café op een televisie kijken naar een aflevering van Claudia de Breijs programma Thank god it’s Friday. Hierin zingt De Breij voor De Hond een liedje dat zij De Deventer moordzaak - the Musical noemt, wat het hele mediacircus rondom de zaak eigenlijk wel goed samenvat. Je kunt niet anders dan denken: als dit een film zou zijn, zou ik het niet geloven.
Van vlees en bloed
Waar het achtergrondverhaal van De Haan in De veroordeling ontbreekt, zijn Michaël de Jong en zijn geliefde Meike Wittermans (Lies Visschedijk) degenen bij wie de emotionele focus ligt, en ook de enigen bij wie we echt achter de voordeur kijken. Hierdoor wordt niet zozeer duidelijk wie het wél heeft gedaan, maar vooral wie het niét heeft gedaan. Minding their own business, sigaretjes rokend en zittend op leren stoelen, zien we hoe bij De Jong en Wittermans de geruchten en beschuldigingen via de televisie binnendruppelen. Uiteindelijk vliegt er zelfs een steen door de ruit.
Het negatieve gevoel van het publiek is destructiever dan het oordeel van de rechter
Het zijn twee mensen die van elkaar houden en een kinderwens hebben, wiens leven voorgoed verandert wanneer zij haatberichten en doodsbedreigingen ontvangen en moeten verhuizen omdat ze niet meer veilig zijn. Het laat ons zien dat het negatieve ‘gevoel’ dat het publiek over hen heeft, destructiever is dan het oordeel van een rechter.
De persoon die in de media is gereduceerd tot een Cluedo-archetype (‘de klusjesman’) wordt in De veroordeling getoond als een mens van vlees en bloed. Zo gaat de film in tegen de manier waarop hij daarvoor in de media is gerepresenteerd. Een goede balans vinden tussen sensatie, vermaak en goede journalistiek is niet alleen in de talkshowwereld, maar voor alle mediamakers steeds lastiger. Zeker als er eindeloos te onderhandelen valt over het begrip ‘werkelijkheid’. In tijden waarin nepnieuws gigantische invloed heeft, zoals in de huidige coronapandemie of de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 2016 en 2020, laat De veroordeling zien dat de complexiteit van de mediarepresentatie van twintig jaar geleden actueler is dan ooit.
---
Meer weten? Luister vooral de podcast De Deventer Mediazaak van Annegriet Wietsma. Hierin komen onder anderen Bas Haan, Maurice de Hond en Michaël de Jong aan het woord. Van Bas Haan verscheen in 2009 het boek De Deventer moordzaak – Het complot ontrafeld.
