‘Het leven is veel ingewikkelder dan jouw domme narratief.’ Regisseur Pawel Pawlikowski over Cold War

Gék worden Wiktor en Zula van elkaar. Ze ontmoeten elkaar in de jaren vijftig in een Poolse muziektheatergroep. Hij vlucht naar het Westen, zij wil niet. En zo begint een leven van hartstochtelijk naar elkaar verlangen, elkaar eindelijk weer zien, ruzie krijgen, uit elkaar gaan, nog hartstochtelijker naar elkaar verlangen, elkaar weer zien en nog meer ruzie maken, en dat alles op de tonen van weemoedige jazz en vurige rock ‘n roll.

De Poolse regisseur Pawel Pawlikowski (61) vervolgt met Cold War de weg die hem vijf jaar geleden een Oscar voor beste buitenlandse film opleverde met Ida. Poolse zwart-witfilms met zware historische thema’s - het lijkt niet meteen een recept voor een doorbraak, maar na een respectabele carrière in de Britse filmindustrie is Pawlikowski succesvoller dan ooit sinds zijn terugkeer naar het land dat hij als veertienjarige met zijn ouders ontvluchtte. Het zwart-wit in zijn films is dan ook zó mooi dat je iedere behoefte aan kleur vergeet, de historische thema’s zijn op een onnadrukkelijke manier verwoven met meeslepende persoonlijke verhalen en Pawlikowski laat alles zo swingen dat het stoflaagje van de geschiedenis er zo is afgeschud.

Pawlikowski baseerde Wiktor en Zula op zijn eigen ouders, die er een al even tumultueuze dynamiek van aantrekken en afstoten op nahielden. ‘Die gingen voortdurend uit elkaar en vielen dan weer in elkaars armen,’ vertelt hij aan de telefoon vanuit zijn Londense hotelkamer. ‘Pas tegen het einde van hun leven, toen ze te moe waren om ruzie te maken, realiseerden ze zich dat niemand ze zo goed kende, zoveel van ze hield en hun taal zo goed sprak als die andere helft.’

Daar hou ik van in het leven, dat dingen soms in strijd zijn met alle logica

Misschien begrepen ze het eerder niet omdat er weinig aan te begrijpen valt, suggereert Pawlikowski. Net als bij Wiktor en Zula. ‘Normaal gesproken zouden twee mensen als Wiktor en Zula, die uit elkaar gaan en zo weinig met elkaar gemeen hebben, nooit meer bij elkaar komen. Ze delen eigenlijk alleen de muziek. Ja, en fysieke aantrekkingskracht, maar dat komt en gaat. Toch moet je aan het einde van de rit erkennen dat je naar een grootse liefde hebt gekeken, terwijl het er de hele tijd meer uitzag als een ramp dan als liefde. Daar hou ik van in het leven, dat dingen soms in strijd zijn met alle logica.’

Het is lang geleden dat ik een film zag over twee geliefden die zo door elkaar zijn geobsedeerd. Is zulke liefde eigenlijk nog iets van deze tijd?
‘Ik weet niet hoe ik in deze tijden over emoties moet praten. Anderen kunnen dat wel, maar ik niet. Ik kan geen haakje vinden. Tegenwoordig is de liefde multiple choice geworden, met al die datingwebsites en afleidingen. Bovendien ben je nooit meer echt van elkaar gescheiden. Wanneer Wiktor in Frankrijk is en Zula in Polen, bestaan ze voor elkaar alleen nog in hun herinneringen en fantasieën. In onze tijd zou zo’n stel elke dag kunnen Skypen en zo naar elkaar toe kunnen vliegen. Ik weet niet zeker of we nu nog het vermogen hebben om te wachten, om in onze verbeelding te leven, om bij ons hart te blijven en om de vlam in leven te houden. Maar ik ben niet jong, dus ik weet het niet. Misschien zit ik ernaast.’

Ik wil mensen laten zien dat het leven niet is wat politici en ideologen ze vertellen

Je bent niet alleen terugverhuisd naar Warschau, maar ook als filmmaker teruggegaan naar je geboorteland, naar je moedertaal, naar je eigen geschiedenis. Waar komt die behoefte vandaan om terug te keren?

‘Ik weet het niet. Misschien heeft het te maken met leeftijd. Op een gegeven moment begin je na te denken over waar je je thuisvoelt. En misschien wil je dingen uitzoeken die je lang onder het tapijt hebt geveegd. Misschien is het ook omdat de wereld zo hectisch is, en op zo’n smakeloze manier geglobaliseerd, dat je ergens heen wilt waar je alles van onder tot boven kent. Ik hou ervan om ergens te wonen waar ik de geschiedenis voel. Dan heb ik het niet over renaissance-architectuur of Buckingham Palace. In Warschau is elke straathoek getekend door een historische gebeurtenis die levende mensen zich nog persoonlijk herinneren. Ik denk er niet voortdurend aan, maar ik voel dat het er is. Het inspireert me om verhalen te creëren.’

Cold War is kritisch op nationalistische politiek, maar laat ook zien dat het heel menselijk is om een diepe connectie te voelen met de plek waar je bent geboren - een sentiment waar door tegenstanders van nationalisme weer laatdunkend over wordt gedaan.

‘Je kunt beide kanten op doorschieten en de plank helemaal misslaan. Ik wil me geen zorgen maken over rechtse politici en evenmin over politiek correcte linkse ideologie. Ik wil het leven laten zien in al zijn paradoxen. Ik wil mijn personages en verhalen niet als illustraties gebruiken voor een of andere these over geschiedenis of politiek, of ze onderbrengen in een kunstmatig narratief dat alles begrijpelijk maakt. Ik wil mensen meenemen op een reis, ze laten zien dat het leven niet is wat politici en ideologen ze vertellen. Ik hoop dat ze de film in worden gezogen en eruit halen dat het leven ingewikkeld, tragisch en prachtig is. Ik denk niet dat je alles kunt begrijpen. Maar je kunt wel je eigen leven begrijpen en aan mensen laten zien, of dat nou marxisten of fascisten zijn: het leven is veel ingewikkelder dan jouw domme narratief.’

Ik claim als kunstenaar een ideologie-vrije zone

Hoe kun je je onafhankelijkheid bewaren in dit gepolariseerde klimaat?

‘Vergeet de verhalen die je verteld worden. Laat het journalistieke verhaal van de dag je niet misleiden. Mensen en situaties zijn veel paradoxaler dan je denkt. We zien nu dat de wereld uiteenvalt in twee narratieven die elkaar nergens raken. In Trumps Amerika hebben de twee kanten niets meer gemeen. Door de algoritmes van het internet luisteren mensen alleen nog maar naar hun eigen groep. Er is geen middengrond. Hopelijk kan kunst die ruimte bieden.’

‘Dat gezegd hebbende: het ene narratief is wel dommer dan het andere, en moorddadiger en bloeddorstiger. Eén narratief wil mensen straffen, vermoorden, gevangen nemen en het land uitzetten. Dus als het erop aankomt sta ik aan de andere kant. Maar als filmmaker wil ik een vrije hand hebben. Ik claim als kunstenaar een ideologie-vrije zone. Laat de kunst de kunst. Don’t fuck with me. Probeer mij niet voor je karretje te spannen.’