Regisseur Lukas Nathrath en acteur Susanne Dorothea Schneider over Letzter Abend: ‘We waren als leeuwen die eindelijk uit hun kooi mochten’

‘Het is net als in de film!’ zegt acteur Susanne Dorothea Schneider halverwege ons interview. Het korte gesprek dat ik met regisseur Lukas Nathrath zou hebben is, net als het etentje tussen vrienden in zijn debuutfilm Letzter Abend, volledig uit de hand gelopen. Er zijn laatkomers (Nathrath had een vertraagde vlucht), ongenode gasten (terwijl ik wacht op de regisseur, schuift Schneider aan – later zitten we met een moderator van Eye aan tafel) en mensen die langer blijven hangen dan de bedoeling was (we beginnen met koffie, uiteindelijk eet ik mee). Het interview verloopt chaotisch, maar anders dan in Letzter Abend blijft het gezellig: Schneider en Nathrath vullen elkaar feilloos aan en glunderen als ze herinneringen ophalen aan de opnames van hun film.

Nathrath, die ook acteur is en als tiener met name in tv-series speelde, maakt zijn regiedebuut met dit super-low-budget Kammerspiel waarin een klein afscheidsdiner groots ontploft. Clemens en Lisa, een jong stel uit Hannover, staan middenin de corona-pandemie op het punt naar Berlijn te verhuizen. In de hoofdstad gebeurt er ten minste iets. Om de laatste avond in hun oude appartement te vieren, hebben ze hun beste vrienden uitgenodigd voor een etentje: low-key, intiem, en vooral gezellig. De groep heeft elkaar al maanden niet gezien en snakt naar goeie, intellectuele gesprekken die niet via een schermpje gaan. Maar vanaf het eerste moment is de spanning in het appartement voelbaar. Terwijl Lisa strest over het eten, desinfecterende handgel en de boekenkast die nog ingepakt moet worden, verdoet Clemens zijn tijd met het schrijven van een (matig) liedje. Goede vrienden zeggen af, bemoeizuchtige buurvrouw Katharina (gespeeld door Schneider) nodigt zichzelf uit. Een backpacker klopt aan: of ze even haar telefoon mag opladen? En dan zijn er nog de genodigden die wél komen opdagen, inclusief bagage. Een oude vriend met een oogje op Lisa, een theaterregisseur die net beschuldigd is van grensoverschrijdend gedrag.

Regisseur Nathrath en scenarist Sebastian Doppelbauer, die ook de rol van Clemens op zich neemt, zetten hun personages met elkaar aan tafel en laten de onderlinge verhoudingen botsen, schuren en knappen. Nathrath: ‘De pandemie werkt als een soort snelkookpan. Na al die tijd in eenzaamheid te hebben doorgebracht, hebben deze mensen contact nodig. Ze willen communiceren, voelen, gezien worden. Die verlangens stapelen zich op.’

Er wordt een beetje op Hannover neergekeken in Duitsland. Het is een soort non-stad

Letzter Abend werd in een week gedraaid, in een leegstaand appartement in Hannover met een handjevol bevriende acteurs en crewleden. Na maanden isolatie tijdens de coronacrisis, begon het te kriebelen: iedereen had zin om iets te maken, zo vertelt Schneider. ‘Er was ook geen concurrentie, niks anders wat onze aandacht vroeg. Je kon eindelijk op iets focussen. We waren als leeuwen die eindelijk uit hun kooi mochten. Lukas zegt altijd: het was de gelukkigste tijd van mijn leven, en ik heb een heel gelukkig leven. Zo zie ik dat ook.’

Nadat Nathrath even heen en weer rent om zijn film in de zaal te introduceren, spreek ik de regisseur en acteur over het maakproces, over Duitse beleefdheid en over hun inspiratiebronnen, van Anton Tsjechov tot Parasite.

Van alle Duitse films die ik ken, is er denk ik geen één die zich in Hannover afspeelt. 

Schneider: ‘Toen we de film op het filmfestival van Rotterdam vertoonden zei iemand na afloop: Thank God, niet wéér een film over Berlijn.’

Nathrath: ‘Er wordt een beetje op Hannover neergekeken in Duitsland. Het is een soort non-stad. Het is een stad waar je doorheen rijdt om ergens anders te komen. Ik ken veel mensen die er zo snel mogelijk weg willen. Die sfeer voel je ook in de film, de personages willen allemaal ‘meer’ zijn dan Hannover. Ze willen meer doen, meer bereiken, naar Berlijn gaan, een belangrijk boek schrijven, bla bla bla.’

Schneider: ‘Het is een thema dat je ook in het werk van Anton Tsjechov ziet, in Drie zusters bijvoorbeeld. Zijn personages hebben het alleen maar over hoe graag ze naar Moskou willen, onze personages praten ook zo over Berlijn. De film gaat over mensen met ambities, die iets willen doen met hun leven, maar niet beseffen dat ze dat gewoon in zich hebben. Ze hoeven niet te verhuizen om iets te bereiken. Toen ik jonger was dacht ik ook dat alles in Berlijn te doen was. Maar naar mate je groeit en je eigen pad bewandelt, ontdek je dat het gaat om wat er zich vanbinnen afspeelt.’

Nathrath: ‘Ik zag Platonov [een stuk van Tsjechov, red.] in Hannover, dat was zo interessant. Je ziet mensen op het toneel zitten, pratend over wat ze allemaal willen bereiken in hun leven en hoe graag ze naar Moskou willen. Dat is aan de ene kant hilarisch, maar ook heel pijnlijk. Ze blijven hun hele leven praten over wat ze willen bereiken, maar ze gaan het nooit doen.’

De eerste barstjes in de beleefdheid aan tafel worden zichtbaar als Marcel, de Oostenrijkse theaterregisseur, uitgelachen wordt om zijn accent. Waarom is dat zo’n gevoelig onderwerp? 

Schneider: ‘Ik weet niet wat het precies is, tussen Oostenrijkers en Duitsers. Er is ook een gek soort liefde tussen ons.’

Nathrath: ‘Oostenrijk is veel kleiner dan het ooit was. Duitsland is nu het ‘grotere’ land. Ik weet nog dat ik een tijdschrift zag, ik denk in 2014, vlak nadat Duitsland wereldkampioen was geworden. Op de cover stond Merkel, met als onderschrift: ‘Hoe kunnen we zo succesvol als de Duitsers worden?’, of iets in die richting. Ik denk dat er een jaloezie onder zit, tussen een grote en een kleine broer, een beetje zoals Canada en de VS ook hebben.’ 

Nathrath groeide op in München, vlakbij de Oostenrijkse grens. ‘Ik voel me meer verbonden met Oostenrijk dan met Noord- of Oost-Duitsland. Het heeft zo’n fantastische cultuur, het is zo’n divers land. En ze hebben geweldige filmmakers. Daarin zijn de Oostenrijkers een stuk beter dan de Duitsers. Ze hebben meer humor. Duitsers zijn vaak bang om iets verkeerd te doen, wat misschien met de geschiedenis te maken heeft. Oostenrijkse makers als Ulrich Seidl of Michael Haneke durven echt in ongemakkelijke situaties te duiken en hun landgenoten een spiegel voor te houden.’

Ik heb andere films vooral nodig om mijn brein op stoom te krijgen

‘Duitsers nemen alles zó serieus. We willen het liefst een duidelijke scheidslijn tussen de good guys en de bad guys. Maar misschien zijn we zelf wel de bad guys? Dat is ook wat Marcel zegt: jullie denken wel dat jullie je geschiedenis zo netjes hebben afgehandeld, maar kijk eens naar deze tafel.’

Schneider: ‘Het is alsof we het beste jongetje van de klas willen zijn.’ 

Is dat ook waarom iedereen zo lang beleefd blijft?

Schneider: ‘Ik bleef me over Katharina maar afvragen: hoe komt ze hiermee weg? Ze heeft iets ongrijpbaars. Waarom zou je haar uitnodigen? En waarom blijft ze? Ik denk dat er meerdere dingen spelen: soms willen we niet alleen zijn, of willen we ons jong voelen. Misschien zit ze elke dag depressief in haar eigen appartement. Zodra ze bij het etentje binnenwandelt, is het alsof ze in een film zit.’

Jullie zijn vanavond in Eye om te praten over de films die Letzter Abend inspireerden: A Woman Under the Influence, Alle Anderen, Festen. De invloed van die films is zichtbaar, maar jullie film is meer dan een optelsom. Hoe vertaal je die inspiraties naar iets wat echt van jou is?

Nathrath: ‘Uiteindelijk is alles gebaseerd op onze eigen gevoelens en observaties. Ik heb andere films vooral nodig om mijn brein op stoom te krijgen. Soms zie ik een film, en voelt het alsof ‘ie speciaal voor mij gemaakt is. Er is een film van Mike Leigh, Happy-Go-Lucky, waarvan ik toen ik ‘m zag gewoon niet kon geloven dat het bestond. Maar mijn eigen ervaringen zijn de basis. Andere films en scènes helpen me vooral om een bepaalde energie te vangen.’ 

‘Soms geeft een film je toestemming om iets op een bepaalde manier te doen, dat je denkt: wow, dat mág? Op de filmacademie was alles heel rigide. Als je script niet over een maatschappelijk probleem ging, was het volgens het schoolhoofd geen verhaal. Dat is ook iets heel Duits. Na het afstuderen voelde ik me zo verdwaald. Ik wist precies hoe ik een film moest maken, maar ik had niet geleerd hoe ik mezelf kon uiten. En dan kan het helpen om een film te kijken die laat zien dat alles mag. Je kan gewoon een scène van 10 minuten draaien zoals in A Woman Under the Influence, waarin mensen elkaar begroeten en aan tafel gaan. Daarin gebeurt zoveel onder het oppervlak, en het werkt. Dat is hoe ik het leven ervaar: ik zit aan tafel en zie in alles een film.’

Schneider: ‘Er was voor het filmen een periode waarin we met z’n allen films uitwisselden. Films die niet voelden als lopendebandwerk. Het doel was niet om ze te kopiëren, maar om die inspiratie met elkaar te delen, een bepaald gevoel te illustreren. Er is een scène in mother! van Darren Aronofsky waarin Michelle Pfeiffer bij het huis van Javier Bardem en Jennifer Lawrence aanklopt. En het punt was niet ‘kijk hoe ze dat speelt, doe dat na’, het gaat om het gevoel. Je kan het bijna niet verwoorden, maar het is zo creepy. Toen ik die scène zag, wist ik meteen waar Lukas naar op zoek was.’  

Een zelfde soort creepiness vond Schneider in Bong Joon-ho’s Parasite: personages die op het eerste oog netjes en beleefd zijn, maar daardoor ook verdacht lijken. ‘Ze gaan continu over grenzen heen, maar ze blijven vriendelijk. Dat heeft ook iets grappigs. Voor Letzter Abend vroegen we ons af: hoe gaan mensen met elkaar om? Hoe communiceren we, of hoe communiceren we juist niet op die ongemakkelijke momenten?’

Anders dan mother! en Parasite ziet Letzter Abend de komst van ongenode gasten niet per definitie als iets angstaanjagends. Schneider: ’Je moet er ook de liefde en de schoonheid van inzien. Laten we met z’n allen eens ongemakkelijk zijn. Het is oké als dingen raar lopen. Niet iedereen die je huis binnenvalt is een parasiet.’ 

Is Letzter Abend dan ook een home invasion film?

Nathrath wijst naar Schneider: ‘Jij hebt het ooit een film over imperialisme genoemd. Het gaat over mensen die ruimte innemen, kolonisten. Ze nemen iets van een ander over omdat ze ontevreden zijn met zichzelf. En dus vallen ze dat appartement binnen. Zeker jouw personage, dat is de ergste kolonist van allemaal.’

‘Toen ik mother! zag wilde ik dat de eerste akte eeuwig zou duren. Het doet je hart bonzen, het kruipt onder je huid. Niks wordt hardop uitgesproken. Ik ken deze mensen, het type dat Michelle Pfeiffer speelt, ze gaan over een grens om zichzelf beter te doen voelen. Dit weekend was ik op een feestje waar iemand echt hele rare dingen zei, onder het mom van advies. Achteraf had ik het er met vrienden over. Waarom zei hij dat? Deed hij het bewust, om te provoceren of was hij oprecht? Film is voor mij het perfecte medium om dit soort momenten te visualiseren. Je kan de ruimte gebruiken. Je kan personages een kamer in laten bewegen, en laten zien hoe ongemakkelijk dat kan zijn. Je kan een close-up gebruiken om de reactie van de ander te laten zien, als iemand te dichtbij komt.’

Home invasion films gaan vaak ook over geprivilegieerde mensen die de lagere sociale klasse buiten de deur willen houden. Zoals Clemens en Lisa, die liever niet hebben dat de pizzabezorger gebruik maakt van hun toilet. 

Nathrath: ‘Ik heb er vooraf niet eens zo analytisch over nagedacht, maar inderdaad, dat is waar home invasion films uiteindelijk om draaien. Een geprivilegieerde wereld, waar plotseling een dreiging van buitenaf binnenkomt. En die dreiging is eigenlijk precies dat wat ze in zichzelf proberen te onderdrukken. Clemens en Lisa gebruiken de indringers ook om aan elkaar te ontsnappen, het zijn pionnen in hun eigen machtsspelletjes. Iedereen gebruikt elkaar. Dat vind ik ook zo vet aan mother!: Javier Bardem is een schrijver met writer’s block, en hij verwelkomt zijn indringers om daaruit te komen.’

Schneider: ‘Letzter Abend is een film die haar personages echt een spiegel voorhoudt. Het is een groep narcisten die elkaar aankijken en alleen zichzelf willen zien. Waar vind je dan de echte connectie? Maar ik denk niet dat we een film over privilege wilden maken. Niet dat het daar niet óók over gaat, maar dat was niet de intentie. Dat geldt voor alle onderwerpen die aan bod komen. Wilden we een film over nazisme maken? Nee. Wilden we een film over het klimaat maken? Nee. Maar dat zijn wel het soort gesprekken dat op dit moment gevoerd wordt, tijdens feestjes of etentjes. Het is als een ijsberg: de tekst drijft boven, maar alles onder het oppervlak, het water eromheen, dát is interessant. De dialogen hadden ook over bananen kunnen gaan.’

Mijn taak als acteur is om het moment te vinden waarop het masker valt

Al zijn dit misschien wel de hot topics van nu, dus helemaal willekeurig is het ook niet, toch? 

Schneider: ‘Lukas heeft geen oordeel klaar over de personages in zijn film, hij zet ze gewoon in één ruimte en zegt: oké, laat het maar botsen, zie maar wat er gebeurt. Duitsers hebben de drang om dingen goed en juist te doen. Je mag dit niet, je moet dat oprapen, dat soort dingen. Ik zie dat als een reactie op onze geschiedenis, op het feit dat onze voorouders zo fout zijn geweest. Maar het zou geen diplomatiek moeten zijn, die drang zou vanuit onszelf moeten komen. Als we bijvoorbeeld vinden dat we meer om het milieu moeten geven, dan kan je nadenken over waar ons eten vandaan komt, hoe we winkelen, wat we kunnen doen. Maar wat er nu heerst is een soort moralistisch toezicht. Mensen kijken vanachter hun gordijnen of je je afval wel goed scheidt, oh my god.’

Jullie hebben allebei een achtergrond in het theater. Zou Letzter Abend ook werken op het toneel?

Nathrath: ‘Ik ben niet zo geïnteresseerd in het Kammerspiel als theaterstuk. Mensen vergelijken de film soms met God of Carnage [een theaterstuk dat door Roman Polanski werd verfilmd, red.], maar ik vind het er zelf totaal niet op lijken. Carnage is zo theatraal, zo statisch. Een film als mother! komt zoveel dichterbij, het is veel onbehaaglijker, juist omdat het niet theatraal is.’

‘De balans tussen façade en emotie is zo filmisch. Iemand kan het ene zeggen, en de camera kan zien dat je iets anders bedoelt. Dat contrast tussen een long shot en een close-up is zo fascinerend om naar te kijken. Ik houd ervan om gedrag te observeren, zowel dat van mezelf als dat van anderen. Zien hoe mensen met elkaar omgaan, en hoe langzaam maar zeker iets van achter die façade naar de voorgrond komt. Films waarin mensen zeggen wat ze bedoelen, vind ik het allersaaist. Alsof je een rood schilderij de titel ‘Rood Schilderij’ geeft. De films die me het meest boeien gaan over de maskers die we dragen.’ Tegen Schneider: ‘Dat is ook wat jij zei toch, over de ijsberg? De woorden zijn één ding, maar het wordt pas interessant als alles daaronder komt bovendrijven.’

Schneider: ‘Het is een film die haar personages echt een spiegel voorhoudt. Er zitten letterlijk veel spiegels in de film, het gaat over zelfreflectie. Wie zien we als we in de spiegel kijken? En mijn taak, als acteur, is om het moment te vinden waarop het masker valt.’

Oh god, je gaat zoveel moeten uittikken

Werden jullie tijdens het draaien soms ook gedwongen om in de spiegel te kijken?

Schneider: ‘Ik poets mijn innerlijke spiegel graag op. Ik probeer echt te zien waar mijn demonen zitten, waar ik nog iets te leren heb, of waar ik aan moet werken. Datzelfde geldt voor acteren. De eerste draaidag was ik bloednerveus, omdat ik nog weinig films heb gemaakt. Ik werd er heel onzeker van dat de camera zo dichtbij kwam. Katharina is het tegenovergestelde, vanaf het moment dat ze het beeld binnenloopt staat ze haar mannetje. Het personage moest er echt stáán, niet wankelen. En ik stond te trillen. Ik heb van het personage kunnen leren dat ik kwetsbaar en duidelijk tegelijk kan zijn. Als ik Katharina nu in de film zie denk ik ‘wie is dat?’, maar er zit ook veel van mij in haar. Elke rol zie ik als het inlopen van een nieuw paar schoenen. Dit paar heb ik nu in m’n schoenendoos, ik kan ze eruit halen wanneer ik wil.’ 

Lukas, je hebt je eerste film gemaakt met nauwelijks budget, een cast vol vrienden, in een appartement dat toevallig leeg stond door een pandemie. Hoe zou je debuut eruit hebben gezien als die omstandigheden anders waren?

Nathrath: ‘Ik denk dat de stijl precies hetzelfde zou zijn. De belichting zou alleen stukken beter zijn.’ 

Nathrath vertelt over het ellenlange montageproces, waarin stapels beeldmateriaal geknipt moesten worden tot een nette 91 minuten. De voice-memo app van mijn telefoon licht op, en laat zien dat ons gesprek inmiddels al langer duurt dan het etentje van Clemens en Lisa. ‘Oh god, je gaat zoveel moeten uittikken.’