Regisseur Kaouther Ben Hania over Four Daughters: ‘Toen ik dit verhaal op televisie zag, wist ik dat het voor iets groters stond’

Acht jaar geleden was het groot nieuws in Tunesië: twee jonge vrouwen radicaliseerden, liepen weg van huis en sloten zich aan bij de meest extremistische tak van Islamitische Staat om te vechten. In talkshows en kranten zocht men naar verklaringen: wie heeft ze hiertoe gedwongen? Wiens schuld is het? Waarom heeft niemand ze tegengehouden? Want, zo zegt men, het kan toch niet dat deze vrouwen hier zelf voor hebben gekozen?

Hun moeder, Olfa, weet het zeker: háár valt niets aan te merken. Op televisie slaat ze met veel charisma van zich af, terwijl haar twee nog overgebleven dochters, Eya en Tayssir, naast haar in de studio zitten. Regisseur Kaouther Ben Hania (The Man Who Sold His Skin) komt Olfa’s relaas toevallig tegen tijdens het zappen. Ze ziet hoe de IS-strijders uit Olfa’s gezin geen anonieme vrouwen zijn met balkjes over hun ogen, maar Rahma en Ghofrane: onbegrepen dochters en geliefde zussen.

Terwijl de volgende talkshowgast alweer aanschuift, blijft het beeld van Olfa en haar gezin ronddwalen in Ben Hania’s hoofd. Ze wil er een film over maken, een documentaire waarin de achterblijvers hun verhaal kunnen doen, voorbij de krantenkoppen. ‘In mijn ogen werkt het nieuws als amnesie’, licht Ben Hania toe als we haar spreken op het Filmfestival van Rotterdam, waar de uiteindelijke film, Four Daughters, acht jaar na het mediacircus te zien is.

‘In ons collectieve geheugen is alleen plek voor de waan van de dag, maar ondertussen vergeten we wat er daadwerkelijk speelt in de chaos van de wereld. Met Four Daughters wil ik diep in een stukje van die chaos wroeten om zo een herinnering te creëren die we niet meer kunnen vergeten. Voor de kijker, voor Olfa en haar dochters, en voor Tunesië.’

Four Daughters is geen conventionele documentaire. Op doortastende wijze probeert Ben Hania tot de kern te komen van de band tussen de moeder en haar vier kinderen. Herinneringen worden niet alleen naverteld maar ook nagespeeld. Acteurs vervullen de rol van Olfa, de verdwenen zussen en andere schimmen uit het verleden. De twee jongste zussen spelen zichzelf: ‘Zij wisten heel goed hoe ze hun eigen verhaal moesten vertellen. En ze wisten wanneer te stoppen. Op de set waren zij de gids, niet ik.’

Tijdens een speciale sessie sprak iedereen van de crew vrijuit over wat ze niet leuk vonden tijdens het filmen

Hoe bent u tot de beslissing gekomen om Olfa wel een stuntdubbel te geven? 

‘Het idee om actrices te introduceren was er al vanaf het begin, de twee oudste dochters waren immers niet aanwezig. Maar na lang wikken en wegen heb ik in samenspraak met Olfa besloten om haar ook te laten dubbelen. Olfa heeft een markante persoonlijkheid, echt larger than life. Hierdoor is ze heel aanwezig, waardoor ik bang was dat ze de film zou domineren met haar karakter.’

‘Als fictie-regisseur en scenarioschrijver heb ik geleerd dat je personages die te veel ruimte innemen ook kunt opsplitsen in twee personages. Die personages gaan met elkaar de dialoog aan, wat een spannend conflict oplevert in het verhaal. Het publiek moet een manier hebben om toegang te krijgen tot haar overweldigende karakter. En Olfa heeft een spiegel nodig, zodat ze voorbij haar pantser kan kijken. Alleen dan komen we tot de kern van het verhaal. Samen met actrice Hend Sabry kan de film zo alle complexiteit van Olfa als personage laten zien.’

Kaouther Ben Hania

Het samenspel tussen de acteurs en het gezin van Olfa bestaat voornamelijk uit improvisatie. Wanneer grijpt u in? En hoe ver gaat u in de opdrachten?

‘Ik wilde een filmset creëren waarin ik verantwoordelijk was voor de vorm, zonder vast te leggen welke inhoud eruit voort zou komen. De opdrachten die ik Olfa en haar dochters gaf, waren heel praktisch: kun je de acteurs vertellen over die en die herinnering?, speel het samen na en bespreek het dan. Dat was alles wat ik moest doen om het verhaal op gang te krijgen. Ik bemoeide me niet met hoe ze hun verhaal vertelden.’ 

‘Verder heb ik in aanloop naar de film veel met Olfa gesproken. Sinds ons eerste gesprek, sprak ik haar bijna dagelijks. Nog steeds wel eigenlijk. Ik vertelde haar dat niets verplicht is en dat het belangrijk is dat zij en haar dochters zich comfortabel voelen. Niets moet, alles mag. Zij hebben de keuze in wat ze willen delen en wat niet. Om vertrouwen op te bouwen, hebben we een overeenkomst opgesteld met de crew. We hebben duidelijke regels gemaakt om al het toxic gedrag dat zich kan voordoen op een filmset te vermijden. Geen grensoverschrijdend gedrag, dat soort zaken. Tijdens een speciale sessie sprak iedereen van de crew vrijuit over wat ze niet leuk vonden tijdens het filmen. We hebben het opgeschreven en opgehangen bij de koffiemachine, zodat iedereen het kon zien.’

Ik ben tijdens het maakproces altijd bezig met mijn toekomstige publiek. Zal de kijker het begrijpen? Zullen ze lachen?

Er is al veel over de zaak van Olfa en haar dochters gezegd in de media. Wat wilde u met de film teweegbrengen?

‘Toen ik het verhaal van Olfa op televisie zag, wist ik dat het voor iets groters stond. Ik zag hoe ze is gevormd door haar omgeving, door de politiek, door de geschiedenis van ons land en de positie van vrouwen daarbinnen. Olfa heeft een revolutie doorgemaakt om te kunnen staan waar ze nu is, maar die context is moeilijk af te lezen van een krantenkop. Voor mij is die context vanzelfsprekend, omdat ik zelf ook in opstand moest komen, al is het op een hele andere manier. Als regisseur wil ik dat gevoel, wat voor mij zo duidelijk en vanzelfsprekend is, vangen en overbrengen aan het publiek. Ongeacht hun verschillen of hun cultuur.’

‘Ik ben tijdens het maakproces altijd bezig met mijn toekomstige publiek. Zal de kijker het begrijpen? Zullen ze lachen? Zal het publiek zich verloren voelen of juist een antwoord vinden? En wat fascinerend is aan deze film: overal waar ze wordt vertoond, krijg ik meestal dezelfde reactie, wat betekent dat ik misschien wel geslaagd ben in mijn missie. Wanneer de lichten weer aangaan is er altijd wel een meisje, een vrouw, een persoon, die huilt na het zien van deze film. Dat raakt me enorm, omdat het betekent dat de film ruimte creëert voor empathie.’

De zussen zijn nog steeds niet teruggekeerd. Hoe bepaal je waar de film eindigt?

‘Zodra het voor mij duidelijk was dat de kern van de film draait om intergenerationeel trauma en de verwerking daarvan, wist ik waar het verhaal zou eindigen: namelijk nooit. Maar natuurlijk moet de film wel een duidelijk einde hebben. Dit liep eigenlijk vanzelf, want op een gegeven moment hebben Olfa en haar dochters hun zegje gedaan. En dan komt ook bij hen de realisatie dat het tijd is om door te gaan, ook al wachten ze nog steeds op de zussen en zullen ze dat ook altijd blijven doen. Het leven gaat door, maar het filmen is klaar. Het is een afgesloten hoofdstuk.’