Regisseur Matthew Rankin over Universal Language: ‘Ik wilde een collectief brein creëren dat zelf kon denken’

Zijn we in Canada of Iran? Winnipeg of Teheran? De besneeuwde wereld waarin Universal Language zich afspeelt, is een beetje van allebei. Net zoals het deels een droge komedie is en deels een poëtisch drama over eenzaamheid en juist alles wat ons verbindt. Deels in het Farsi en deels in het Frans. Schrijver-regisseur Matthew Rankin speelt zelf de rol van bureaucraat die terugkeert naar huis om zijn zieke moeder te bezoeken. Daaromheen speelt het verhaal van twee kinderen die een bankbiljet vinden in het ijs en zien we een gids die toeristen meeneemt langs brutalistische bouwwerken en andere ‘trekpleisters’ van de stad.

‘Een film in het Farsi maken in Winnipeg voelde ergens absurd, maar ook heel passend’, vertelt Rankin, die we spreken in een beachclub, op een bloedhete dag tijdens het filmfestival van Cannes van 2024. Het contrast met de kou, bedachtzaamheid en absurdisme uit Universal Language kon niet groter.

Rankin: ‘Ik heb me laten inspireren door de Iraanse filmmakers die ik ‘metarealisten' noem. Zij maken poëtische cinema die is voortgekomen uit duizend jaren van Iraanse geschreven poëzie. In het Westen zijn we geobsedeerd door de actie: wie is de hoofdrolspeler, wie heeft de leiding? Het heeft vaak iets agressiefs en kapitalistisch. In de Iraanse cinema is de focus veel zachter.’

Zo goed als je me Farsi hoort praten in de film, zo goed kan ik het in werkelijkheid niet spreken. Net zoals mijn snor in de film mooier is dan in het echt.

‘Je zou kunnen zeggen dat ik al m’n hele leven met deze film bezig ben. Ik houd heel erg van de Iraanse cinema. Ooit wilde ik naar Iran om het werk van de grote meesters te bestuderen. Ik was jong en naïef en ging er gewoon naartoe, maar eenmaal daar bleek ik helemaal niet naar de universiteit te kunnen. Wel heb ik er veel geweldige mensen ontmoet. Later heb ik ook Farsi geleerd. Ik kan het een beetje lezen en schrijven en kan eenvoudige gesprekjes voeren. Maar zo goed als je me Farsi hoort praten in de film, zo goed kan ik het in werkelijkheid niet spreken. Net zoals mijn snor in de film mooier is dan in het echt.'

‘De film is deels geïnspireerd op een verhaal van mijn grootmoeder uit Winnipeg. Tijdens de Grote Depressie vonden zij en haar broer een biljet van 2 dollar, bevroren in het ijs op straat. Dat was destijds een immens bedrag. Het deed me denken aan de Iraanse kinderfilms die ik zo bewonder, zoals The White Balloon, van Abbas Kiarostami en Jafar Panahi. Toen kreeg ik het idee om het verhaal van m’n oma te vertellen via de taal van de Iraanse cinema.’

Het is mijn familiegeschiedenis, het zijn mijn gevoelens en dromen

‘Daarna heb ik een paar vrienden gevraagd om met me mee te denken. Met mijn co-scenaristen Pirouz Nemati en Ila Firouzabadi, die ook in de film spelen, besloten we de film in het Farsi te maken. Ik schreef een eerste versie van het scenario tijdens de pandemie, wat natuurlijk een periode van grote eenzaamheid was. Alle gebeurtenissen in de film komen uit mijn eigen leven. Het is mijn familiegeschiedenis, het zijn mijn gevoelens en dromen. Daarna schreven Pirouz en Ila de dialogen en tekende ik het nog verder uit. Zo ontstonden er steeds weer nieuwe scènes, zelfs toen we al op de set stonden.’

‘Een goed voorbeeld is het moment aan het einde van de film waarin Hafez een lied zingt in zijn kalkoenwinkel. Dat stond niet in het script. Het stond zelfs niet in het draaiboek. De acteur, Bahram Nabaan, stelde het opeens voor. We vonden het een geweldig idee. Bahram bepaalde zelf wanneer hij begon met zingen en riep zelf cut. Het enige waar wij ons mee bemoeiden was het licht. We wisten eerst nog niet hoe het in de film zou passen, maar nu kan ik de film me zonder die scène niet meer voorstellen.’

‘We moesten ook wat beelden draaien van kalkoenen. Op de eerste draaidag deden ze het perfect. Ze liepen precies zoals we wilden. We hadden vier uur voor ze gereserveerd, maar na een paar takes waren we klaar. We dachten: deze kalkoenen zijn geweldige acteurs, ze kunnen alles. Drie dagen later filmden we met één kalkoen in de buurt van een reusachtige hoop bij elkaar geveegde sneeuw. Dat leek opnieuw helemaal perfect te gaan, maar toen ging die kalkoen er opeens vandoor en rende de sneeuwberg op. Geen mens kon zo hoog komen. Van helemaal daarboven keek de kalkoen ons aan, en dat was het einde van die draaidag. De volgende ochtend werd hij gearresteerd door de politie van Montreal.’

‘Ik ben niet het soort regisseur dat alles voor zich ziet en bevelen uitdeelt. Ik heb geen Napoleon-achtige hoed op. Film maken draait voor mij om samenwerken. De meeste acteurs in de film zijn mijn vrienden, en samen bouwden we de karakters om hen heen. Ik wilde als het ware een collectief brein creëren dat zelf gedachten kon produceren. Als regisseur ben ik de verbinding tussen alle synapsen van dat brein. Via Pirouz was ik bijvoorbeeld in dialoog met Teheran en via mij was hij weer in dialoog met Winnipeg. Zo creëerden we samen een vreemde hybride.’

Universal Language gaat niet over Iran, Winnipeg of Montreal, maar over een bizarre samenvloeiing van die drie

‘Universal Language gaat ook niet over Iran, Winnipeg of Montreal, maar over een bizarre samenvloeiing van die drie. Er zijn grote Iraanse gemeenschappen in Montreal, Toronto en Vancouver, en ook in Winnipeg. Maar daar gaat deze film niet over. De diaspora brengt spanningen met zich mee, maar ik kan niet spreken over die ervaring. Dat is een onderwerp dat ik overlaat aan mijn Iraanse vrienden en collega’s.’