Ben je veiliger in je eigen hangmat of op een vrachtschip? In het geval van de 13-jarige Marcielle bieden beide geen soelaas. De hoofdpersoon van Manas woont in een geïsoleerde gemeenschap in het Amazonegebied en komt er langzaam achter dat het leven minder onschuldig is dan ze dacht. Haar vader saboteert haar slaapplek en eist dat ze lepeltje-lepeltje met hem in bed komt liggen. Haar moeder en haar vriendinnetje moedigen haar aan om garnalen en açai-bessen te verkopen op de schepen die elke twee weken langskomen, al weet iedereen dat er eenmaal aan boord andere diensten van je verwacht worden. Marcielle droomt van een beter leven, ver weg van Marajó, en nog verder weg van alle mannen daar — ze lijkt alleen geen kant op te kunnen.
Manas is een ontnuchterend portret van een kleine gemeenschap in het noordoosten van Brazilië, een land met torenhoge cijfers op het gebied van seksuele uitbuiting van vrouwen en femicide. In de film zien we hoe van jonge meisjes wordt verwacht het seksuele geweld te ondergaan, als een rite de passage, terwijl de oudere vrouwen met schaamte in hun ogen zeggen dat 'het over zal gaan' als er om hulp gevraagd wordt. Omringd door water, afhankelijk van brandstof voor de boten en het voedsel wat ze in de buurt vinden, zijn de kansen op verandering en verbetering klein. Toch besluit de onverschrokken Marcielle zich niet te conformeren. Ze weigert haar verzet op te geven, en probeert de generationele norm van seksueel misbruik voor zichzelf en de vrouwen in haar gemeenschap te doorbreken.
Voordat filmmaker Marianna Brennand begon met de opnames van Manas, deed ze meer dan tien jaar onderzoek naar het seksuele misbruik van minderjarige meisjes in het Amazonegebied. 'Wat ik in mijn onderzoek in deze regio vond, was dat de cyclus van geweld min of meer genormaliseerd is. Het is de enige realiteit die de meeste van deze vrouwen gezien hebben.' Tijdens een videogesprek vertelt Brennand hoe de situatie in Marajó haar raakte, ontroerde en vooral woedend maakte, nadat een vriendin haar over de misstanden had verteld. Als documentairemaker was Brennands eerste impuls om de situatie aan de kaak te stellen, met de hoop om iets te veranderen. Toch maakte ze geen documentaire. In plaats daarvan debuteerde ze met haar eerste speelfilm — en sleepte zo in 2024 de regieprijs op het filmfestival van Venetië binnen.
Waarom koos je ervoor om je onderzoek om te zetten naar een speelfilm?
'Ik was niet van plan om een speelfilm te maken, het is gewoon zo gelopen. In de eerste maanden van mijn onderzoek, toen ik nog in Rio de Janeiro was, praatte ik veel met mensen die in Marajó woonden, en vooral met Marie Henriqueta Ferreira Cavalcante. Zij is een zeer bekende, zeer belangrijke Braziliaanse activist voor de rechten van vrouwen en verdedigt jonge meisjes en vrouwen tegen alle vormen van geweld in het Amazonegebied. Door deze gesprekken begreep ik dat het onmogelijk zou zijn om deze vrouwen en meisjes voor de camera te zetten. Als ik ze zou vragen om te vertellen over wat er gebeurd was, zouden ze hun trauma moeten herbeleven. Dus ja, ik begreep dat ik dit verhaal nooit als documentaire kon vertellen, en zo is Manas eigenlijk ontstaan.'
Was het heel anders om te werken aan een speelfilm in plaats van een documentaire?
'Ik denk dat ik Manas heel erg heb benaderd zoals ik documentaires benader, door het onderzoeksproces en het proberen van het vinden van de waarheid. Maar het schrijven van een script voor een fictiefilm heeft me echt nieuwe inzichten gebracht. Het was fantastisch om de film te baseren op waargebeurde verhalen en op de psychologische aspecten die erbij komen kijken. Ik heb heel veel onderzoek gedaan met psychiaters en psychologen, om de psychologie van trauma en de patronen van misbruik te begrijpen, en om te proberen personages te construeren die niet simpelweg goed of slecht zijn, maar echt diepte hebben. Door Manas als een speelfilm te maken, konden we een zintuigelijke ervaring construeren, en werd het mogelijk om de kijker in Marcielles schoenen te zetten.'
De stilte is symbolisch. Het is de stilte die we allemaal doormaken wanneer we tot zwijgen worden gebracht.
In Manas zit geen enkele scène met ontblote lichamen of seksueel geweld, terwijl het als centraal thema door alles heen sijpelt.
'Als vrouwelijke filmmaker had ik de kans om het vrouwelijke lichaam te respecteren. Ik wilde laten zien hoe ik vind hoe onze lichamen met respect zouden moeten worden bekeken. De beslissing om geen naakte lichamen of geweld te tonen stond vast. Vervolgens was het was de vraag hoe we de kijker op een filmische manier konden meenemen, om het geweld te begrijpen en te voelen, zonder het letterlijk te hoeven zien.'
Je zou kunnen zeggen dat Danielle, de moeder van Marcielle, medeplichtig is in het geweld tegen haar dochters. Tegelijkertijd is ze zelf ook slachtoffer van de mannen in haar omgeving, en lijkt ze klem te zitten in een cultuur waar ze zelf ook onder lijdt.
'Ik denk dat Danielle het meest complexe personage in de film is. Ze vertegenwoordigt de perverse cyclus van geweld die al generaties lang in stand wordt gehouden. Haar moeder heeft hetzelfde meegemaakt, net als haar grootmoeder en haar tantes. Daardoor denkt Danielle dat dit simpelweg is hoe het leven hoort te gaan. Het is heel complex, want ze is een vrouw die al zoveel jaren onder geweld lijdt en dat in stilte heeft geïnternaliseerd. Ze heeft niet de moed om zich uit te spreken en echt te handelen om haar dochter te beschermen.'
Kan je iets meer zeggen over die stilte?
'De stilte is echt symbolisch. Het is de stilte die we allemaal doormaken wanneer we tot zwijgen worden gebracht. Dus op een bepaalde manier representeert Danielle ons allen, als vrouwen. Hoe vaak schamen we ons als we een vorm van geweld ondergaan, of het nu seksueel, moreel, fysiek of financieel is? Hoe vaak voelt het alsof de schuld bij ons ligt? Gisèle Pelicot (slachtoffer van massaverkrachting die erop stond haar proces in de openbaarheid te voeren, red.) zei dat schaamte van kant moet wisselen. Daar ligt wat mij betreft de sleutel, in de verandering in denkwijze. De maatschappij heeft de schaamte en de schuld bij ons, bij het slachtoffer gelegd, terwijl deze bij de misbruiker moeten liggen. Natuurlijk!'
Het woord ‘manas’ staat voor zusterschap. Inmiddels zijn jullie in de nasleep van de film ook een sociale beweging begonnen.
'In het noorden van Brazilië, waar de film zich afspeelt, noemen we elkaar ‘mana’, ‘Hé, mana! Hé manina!’ Het woord gebruik je liefkozend voor iemand op wie je kan leunen. We zijn de sociale campagne Manas support Manas begonnen. Samen moeten we moeten de stilte doorbreken. Het aantal femicides hier in Brazilië is zo hoog… we moeten samen staan, elkaar steunen, elkaars hand vasthouden en elkaar kracht geven. In Brazilië worden ieder uur vier vrouwen verkracht. 80% van het seksueel geweld vindt binnenshuis plaats, waarvan 60% wordt gepleegd door familieleden. We lopen dus meer gevaar binnen ons huis dan buiten op straat.'
Soms zit er een stilte in onszelf die we niet kunnen zien, waardoor we ons niet kunnen realiseren wat er gebeurt
Je bent een activistische maker met een duidelijke missie. Wat is jouw blik op de kracht van film?
'Ik denk dat film een hele sterke sociale en politieke kracht heeft om dingen echt te veranderen. Ik geloof dat verandering plaatsvindt door empathie, als het mogelijk is om jezelf in andermans schoenen te zetten, om te voelen wat iemand anders voelt. Dat was mijn uitdaging. Cinema is als een soort pijl, het gaat door je heen en het verandert je. Het is een meeslepende ervaring die al je zintuigen en gevoelens raakt, en je komt nooit uit een film als dezelfde persoon als je daarvoor was.'
Wat hoop je dat kijkers van Manas meenemen als ze de filmzaal uitlopen?
'Als vrouwen hebben we zo veel om voor te vechten. Wat ik zou willen is dat vrouwen zich realiseren dat ze, ongeacht hun leeftijd, de kracht in hun ziel hebben. Het is mogelijk. Soms zit er een stilte in onszelf die we niet kunnen zien, waardoor we ons niet kunnen realiseren wat er gebeurt. Dus ik denk dat voor mij de boodschap is dat we de stilte moeten doorbreken. Het begint met het in onszelf te realiseren wat er gebeurt, door het aan iemand te vertellen, door hulp te zoeken, en de kracht in onszelf te vinden.'
Films als I’m Still Here, The Blue Trail en The Secret Agent vallen internationaal in de prijzen, en met Manas sleepte je zelf in 2024 de regieprijs van Venetië binnen. Hoe kijk jij naar de opleving van de Braziliaanse filmindustrie in de afgelopen jaren?
'Ik ben een grote fan en bewonderaar van de Braziliaanse cinema. Ik ben ermee opgegroeid. Door alle politieke schommelingen heeft de Braziliaanse cinema weinig stabiliteit gekend. Afhankelijk van wie er in de regering zit, wordt de infrastructuur waar we op leunen versterkt of juist verzwakt. We hebben net vier jaar achter de rug met een extreemrechtse regering die echt heeft geprobeerd om de cultuur en de kunst in Brazilië te vernietigen, waardoor het voor ons heel moeilijk was om films te produceren. Maar ik denk dat de Braziliaanse cinema na deze periode echt tot bloei komt, met belangrijke verhalen die verteld moeten worden. En ik denk dat Manas een film is die een moeilijke sociale, politieke en economische realiteit aanpakt die gezien moet worden, en die niemand wil zien. Dus ik vind het mooi dat we films kunnen maken over urgente kwesties, en ja, we moeten de vrijheid hebben om dat te doen.'
