Regisseur Laura Poitras (All the Beauty and the Bloodshed) over kunst en activisme: ‘Als je niet vecht voor de dingen waar je in gelooft, verlies je sowieso’

Per dag sterven 145 Amerikanen aan een overdosis opioïden: ongeveer drie miljoen Amerikanen zijn verslaafd. Kunstenaar Nan Goldin was er één van. Ze gebruikte OxyContin, een pijnstiller die geproduceerd en verkocht werd door de Purdue Pharma, het farmaceutisch bedrijf van de familie Sackler – inmiddels een van de rijkste families in de Verenigde Staten, met een geschat vermogen van dertien miljard dollar. OxyContin werd in de jaren negentig door Purdue groots gelanceerd met een immense marketingcampagne, waarbij verkopers door het hele land werden ingehuurd om OxyContin de meest voorgeschreven pijnstiller van de VS te maken, met als unique selling point: het is onmogelijk eraan verslaafd te raken.

De campagne slaagde, al was die ‘unieke eigenschap’ een grote leugen. OxyContin was en is zeer verslavend – Purdue Pharma wist dat vanaf het begin. Zo raakten honderdduizenden Amerikanen verslaafd. Tussen 2009 en 2019 stierven bijna een half miljoen Amerikanen aan de gevolgen van hun pijnstillergebruik. Intussen verdiende Purdue Pharma miljoenen en bleven onwetende artsen de pijnstiller voorschrijven. De familie Sackler investeerde in een pr-offensief, door galeries, beurzen, musea en leerstoelen op universiteiten te sponsoren. Zo prijkte de naam Sackler op de muren van het Metropolitan Museum of Art in New York, het Louvre in Parijs, en Tate in Londen. Prijkte, want Goldin en haar actiegroep P.A.I.N. (Prescription Addiction Intervention Now) zorgden er eigenhandig voor dat die naam in de loop van de afgelopen jaren van allerlei museummuren werd verwijderd.

Goldins anti-Purdue-activisme begon in 2017. Toen schreef ze een open brief in ARTFORUM, waarin ze stelt: ‘Hoewel ik [OxyContin] nam zoals voorgeschreven, raakte ik binnen een dag verslaafd.’ In de jaren tachtig, ten tijde van de aidscrisis, verloor ze veel van haar vrienden – ze maakte er Witnesses: Against our Vanishing over – en ze vreest dat de geschiedenis zich herhaalt, al is het op een andere manier. Goldin schrijft: ‘Most of my community was lost to AIDS. I can’t stand by and watch another generation disappear.’

Goldin eist van musea dat ze donaties van de Sacklers weigeren, en dat de naam van de familie van de muren wordt verwijderd. Ze filmt de acties van haar actiegroep met het idee er een documentaire over te maken: Laura Poitras, regisseur van onder andere Citizenfour (over Edward Snowden, bekroond met een Academy Award voor Beste Documentaire), haakt aan en besluit de film te gaan regisseren.

Poitras kiest ervoor niet alleen het activisme van Goldin in beeld te brengen. Ze maakt ook een portret van Goldin als persoon, zoals ze eerder van Snowden en Julian Assange (in Risk) deed. De film die dat opleverde, All the Beauty and the Bloodshed, won in september de Gouden Leeuw voor beste film op het filmfestival van Venetië. 

Ik maak portretten van individuen, maar hopelijk reflecteren die portretten weer terug op de samenleving als geheel

All the Beauty is opgedeeld in verschillende hoofdstukken. In willekeurige volgorde: de film gaat over Goldins jeugd, haar vroeggestorven zus Barbara, over haar kunst, haar activisme tijdens de aidscrisis, en over haar strijd tegen de Sacklers. We spraken Poitras in Amsterdam. Ze spreekt zacht en maakt haar zinnen zelden af. Aan het einde van het gesprek vertelt ze me dat ze zich, toen ze begon met filmen, niet kon voorstellen dat ze documentaires zou gaan maken. ‘Ik ben een heel verlegen persoon, dus ik had nooit gedacht dat ik iemand zou kunnen benaderen en diegene dan jarenlang zou kunnen volgen.’

‘Ik film niet op voyeuristische afstand’
All the Beauty opent met een actie in het Guggenheim Museum, waarbij Goldin en haar actiegroep P.A.I.N. spandoeken uitrollen en honderden namaak-doktersrecepten voor OxyContin uitstrooien vanaf de balustrades van het iconische, spiraalvormige gebouw in New York.

Poitras: ‘Ik wist wel van het protest af, maar ik wist niet dat Nan en P.A.I.N. al een film aan het maken waren. Nan vertelde me dat ze op zoek was naar mensen met wie ze kon samenwerken, dus ik wierp me op als regisseur.’

‘Ik heb Nans werk veel bestudeerd, ook vroeger op de kunstacadamie, bijvoorbeeld haar Ballad of Sexual Dependency (1986). Dat was baanbrekend, revolutionair, en ongelooflijk intiem. Haar fotografie is filmisch: hoe ze muziek en sequencing inzet [in dia’s], haar montage, de manier waarop ze daarmee een verhaal vertelt.’ Poitras kan zich relateren aan de intimiteit en de emotionaliteit van Goldins werk: ‘Ik maak portretten die dicht op de huid zitten, bijvoorbeeld van Ed[ward] Snowden, in de hotelkamer [in Citizenfour, waarin ze de kamer niet kunnen verlaten om veiligheidsrisico’s, red.]. Dat was vrij intiem (lacht). En net als Nan probeer ik een emotionele oprechtheid en eerlijkheid op te zoeken. Ik film niet op voyeuristische afstand.’

‘Het is een erg Amerikaans verhaal over straffeloosheid, geld en macht’
De Sacklers stonden jarenlang bekend om hun filantropie: ze investeerden privégeld in het publieke goed – in musea, universiteiten, culturele instellingen. Poitras: ‘Dat zit al jaren in de infrastructuur van musea en culturele instellingen. De kunstwereld [in de VS] is er enorm van afhankelijk. Dat is anders dan in Europa, waar meer subsidie vanuit de overheid beschikbaar is.’

Waar filantropie vroeger wellicht nog werd gezien als een uiting van menslievendheid, wordt het steeds vaker beschouwd als pr-offensief, én als een manier om belasting te kunnen ontwijken. Op het moment van ons interview heeft Amazon-oprichter Jeff Bezos, een van de rijkste mensen ter wereld, aangekondigd een groot deel van zijn fortuin – dat groeit met ongeveer 205 miljoen dollar per dag – te besteden aan filantropie. Poitras: ‘Hij zou zijn werknemers gewoon moeten betalen! Hun arbeidsvoorwaarden moeten verbeteren! Het ego speelt zo’n grote rol bij filantropie, dat is enorm problematisch.’

Goldin en haar actiegroep krijgen het uiteindelijk voor elkaar dat de familienaam Sackler uit musea verdwijnt. Maar is dat genoeg? 

‘Ik denk dat Nan, Patrick [Radden Keefe, auteur van Het pijnstillerimperium, over de Sacklers] en ik het erover eens zijn dat er uiteindelijk niets structureel verandert door zo’n naam van een muur te halen. Het [verhaal over de Sacklers] is, om Patrick te citeren, een erg Amerikaans verhaal over straffeloosheid, geld en macht. Op de meest obscene, groteske manier mogelijk. Tegelijkertijd is het ook een overwinning op een familie die tientallen jaren lang rond de tafel mocht zitten om plannen te smeden om zoveel mogelijk mensen verslaafd te laten raken, wetende dat mensen daaraan sterven, en die dan daarna mooie kleren aandoet om naar een gala te gaan. Het is echt obsceen. Dat is nu in ieder geval openbaar gemaakt.

‘Als ik naar de film ga, wil ik een film zien. Geen protest’

Poitras noemt de intellectuele traditie van de kritische theorie, geïntroduceerd door de Frankfurter Schule, een grote invloed op haar werk. ‘De Frankfurter Schule stelt dat de sociale wetenschappen niet objectief zijn, maar interpretatief, en artistiek. Dat is hoe ik denk over het maken van documentaires: ik maak portretten van individuen, maar hopelijk reflecteren die portretten weer terug op de samenleving als geheel.’

Haar oeuvre wordt gekenmerkt door politiek gevoelige onderwerpen. Naast All the Beauty and the Bloodshed en haar portretten van Snowden en Assange, maakte ze een trilogie over macht in de Verenigde Staten na 9/11. Ze regisseerde The Oath(2010), over Abu Jandal, voormalig bodyguard van Osama bin Laden, die ten tijde van de opnames als taxichauffeur in Jemen werkt en zichzelf filmt met een camera op zijn dashboard. Voor My Country, My Country (2006) bracht ze (de nasleep van) de oorlog in Irak in beeld. Tussen 2006 en 2012 werd ze, waarschijnlijk als gevolg van het maken van deze films, meer dan veertig keer vastgehouden op vliegvelden zonder dat haar verteld werd waarom. Hoewel ze in haar werk duidelijke politiek-maatschappelijke statements maakt, noemt ze haar films niet activistisch.

‘Als ik naar de film ga, wil ik een film zien. Geen protest. Ik zou mijn werk niet activistisch noemen: ik wil bezig zijn met het maken van kunst, ik vind dat mijn films moeten kunnen bestaan als cinema. Maar ik maak wél politieke films. Voor mij is filmmaken een vorm van expressie: het is mijn manier om over de wereld te praten, hoe ik die wereld zie. Het maken van kunst is een doel op zich; geen middel tot een doel.’

Het maken van kunst is een doel op zich; geen middel tot een doel

Poitras noemt filmmaken een overlevingsstrategie. ‘Dat zegt Nan ook in de film, wanneer ze het heeft over het vinden van de camera. Ze vergelijkt het met het vinden van een stem. Het is een overlevingsstrategie en een levenselixer tegelijkertijd.’ 

Activisme noemt ze, voor haar werk, een ontoereikende term. ‘Maar ik wil niet negatief zijn over mensen die proberen in te grijpen, die de wereld wakker willen schudden. De wereld waarin we leven wordt geconfronteerd met existentiële dreigingen, is diep ongelijk, vol onrecht, en beloont de verkeerde dingen. Dat moet verworpen worden. Dus ik wil de mensen die iets dóen, die een positie innemen, juist vieren.’

Wanneer ze het heeft over de ongelijkheidsstructuren in de maatschappij, noemt ze dat de pre-invented world, naar een term van kunstenaar en activist David Wojnarowicz. Wojnarowicz schrijft over de weigering om de ongelijkheidsstructuren waarin we ons bevinden, te accepteren, en noemt dat ‘the rejection of the pre-invented world’. Die structuren zijn het gevolg van bewuste keuzes. Poitras: ‘En iedere keer dat je niets doet, worden die keuzes bestendigd en versterkt. In Risk zegt Julian Assange, en ik parafraseer, dat je de risico’s [van een actie] altijd moet afwegen tegen de mogelijkheden [tot verandering]. Het risico van een actie kan hoog zijn, maar dan moeten de mogelijkheden óók aanzienlijk zijn. En hij zegt uiteindelijk: het risico van niets doen, is enorm hoog. Want als je niet vecht voor de dingen waar je in gelooft, verlies je sowieso.’