Regisseur Marusya Syroechkovskaya over How to Save a Dead Friend: ‘Ik verstopte me achter mijn camera, en probeerde de wereld te begrijpen’

Marusya Syroechkovskaya is zestien jaar oud als ze besluit dat dit haar laatste levensjaar zal zijn. Het is 2005, Vladimir Poetin is inmiddels vijf jaar president van Rusland, en Marusya is er zeker van dat haar levensmoeheid nooit meer weg zal gaan. Maar dan ontmoet ze Kimi. Kimi is net zo oud als Marusya, heeft dezelfde spoken in zijn hoofd en littekens op zijn polsen en kent net als zij alle liedjes van Joy Division uit zijn hoofd. Ze vallen als een blok voor elkaar. Met behulp van haar camera, en met Kimi aan haar zijde, weet Syroechkovskaya een klein beetje op te krabbelen uit haar depressiviteit. Ze legt alles vast: de concerten waar ze samen naartoe gaan, hun kat Ian (vernoemd naar Ian Curtis), jaarwisselingen met familie, feestjes met vrienden. Samen kunnen ze de hele wereld aan.

Als je de titel van Syroechkovskaya’s film even hebt gemist, denk je misschien: dit is te mooi om waar te zijn. Maar How to Save a Dead Friend, de documentaire die ze samenstelde uit een archief van zestien jaar aan homevideo’s, reportages van grote protesten en scènes van kleine momenten, maakt vanaf moment één korte metten met de hoop op lang en gelukkig. Kimi sterft in november 2016 aan de gevolgen van een drugsverslaving. De documentaire begint bij het eind, en gaat daarna helemaal terug in de tijd: van de val van de muur in 1989, Syroechkovskaya’s geboortejaar, via de opkomst van Poetin naar het Rusland van nu. Tegen de achtergrond van een land dat in rap tempo minder vrij wordt, zien we hoe Kimi in een steeds dieper dal raakt, en hoe Marusya probeert uit te vogelen hoe ze hem daaruit kan trekken.

In Amsterdam praten we met Syroechkovskaya over haar diep persoonlijke aanklacht tegen een totalitair regime, dat ook een liefdevol portret van een dierbare én een ode aan de chaotische jaren nul is.

Er zijn een hoop dingen in Rusland om ongelukkig van te worden

Je begint je film met: ‘Rusland is voor de depressieven. Of in ieder geval voor de realisten.’ Wat bedoel je daarmee?

‘Het is eigenlijk een Russisch woordgrapje. In het Russisch rijmt ‘Rusland is voor de Russen’ op ‘Rusland is voor de depressieven’, en dat is een soort meme geworden. Er zijn een hoop dingen in Rusland om ongelukkig van te worden, dus het is me bijgebleven. Ik wilde mijn film om die uitspraak heen bouwen.’ 

Vind je het nog steeds een goede meme?

‘Nu ik het terugzie, na het maken van de film, voelt het als een waarheid. Rusland is een totalitaire staat, zeker nu. Er is veel verdriet.’

De eerste helft van je film is juist ook hoopvol. Is dat ook hoe het voelde in Rusland, tussen de val van de Sovjet-Unie en het begin van het Poetin-tijdperk?

‘Ik ben in 1989 geboren, dus ik kan me het einde van de Sovjet-Unie niet herinneren. Ik was een baby, of in ieder geval nog heel klein. Ik kan het alleen zien door de ogen van mijn ouders en grootouders. Maar wat ik wel in de film wilde vangen, was hoe Rusland is geworden wat het is. Aan het einde van de film is het nog net geen totalitaire staat, maar het zaadje is wel al geplant. Naar mate de film vordert, wordt de onderdrukking steeds sterker. Op dat proces wilde ik reflecteren. Ik was 11 in 2000 [toen Poetin aan de macht kwam, red.], ik dacht nog helemaal niet na over politiek. Ik was druk met m’n huiswerk.’

Je begon met het filmen van dat proces voordat je door had dat het gaande was.

‘Ik ben rond m’n vijftiende begonnen met filmen. Ik denk dat ik toen vooral gewoon heel depressief was, en niet wist hoe ik daarover moest communiceren. Ik verstopte me achter mijn camera, en ondertussen probeerde ik de wereld om me heen te begrijpen.’

Dus je dacht niet: ‘ik ga een politiek statement maken’?

‘Oh nee, daar was ik totaal niet mee bezig.’

Film stelt je in staat om mensen bij je te houden, of ze nou leven of niet

Je film deed me denken aan een essay van André Bazin, waarin hij beschrijft hoe beelden een manier kunnen zijn om geliefden te balsemen, als een soort mummie. Is dat ook wat je met Kimi probeerde te doen?

‘Ja, zeker. Ik wilde hem hier houden. Dat is wat ik zo mooi vind aan documentaires, en aan film in het algemeen. Het stelt je in staat om mensen bij je te houden, of ze nou leven of niet. Film houdt mensen, plekken, muziek, bij elkaar in één ruimte. Er zit een soort magie in het medium, voor mij. Ik wilde de herinnering aan Kimi bewaren. De film gaat in z’n geheel over dat proces.’

Leg je nog steeds je dagelijks leven vast?

‘Nee, niet meer. Ik voel niet meer de behoefte om mezelf af te schermen achter een camera. Ik heb professionele hulp gehad voor mijn depressie, en dat heeft me veel geholpen. Ik raad iedereen die het moeilijk heeft aan om hulp te zoeken. Ik zit nu op een veel stabieler punt in mijn leven. De camera hoeft niet meer als schild te fungeren.’

‘Ik heb jarenlang niet doorgehad dat ik depressief was. Ik dacht dat het heel normaal was om een einde aan je leven te willen maken, dat iedereen gewoon z’n best deed om dat niet te doen. Daarom heb ik heel lang geen hulp gezocht. Ik gebruikte mijn camera om ermee om te gaan.’

Naast een portret van Kimi en je vrienden, is je film ook een herinnering aan het Rusland van tien, twintig jaar geleden.

‘Ik wilde overbrengen hoe het voelde om in Rusland op te groeien. Uit het materiaal ontstond een beeldtaal waarmee mijn editor en ik de tijdgeest konden vangen. En er zijn een aantal films die me hebben geïnspireerd, waar ik aan wilde refereren. Niet alleen films trouwens, ook muziek. Het hangt allemaal met elkaar samen.’

Ik dacht dat het heel normaal was om een einde aan je leven te willen maken

‘De film gaat over mijn jeugd, dus het voelde logisch om er dingen in te stoppen die ons toen raakten. Kimi en ik hebben elkaar ontmoet toen we 16 waren. We zijn samen opgegroeid, we lazen dezelfde boeken. Trainspotting, of de films van Harmony Korine, daar waren we gek op. Ik had een fase waarin ik heel erg geïnspireerd was door de foto’s van David LaChapelle. Ik was ook groot fan van het vroege werk van Gregg Araki, Nowhere en The Doom Generation, dat soort dingen. En héél veel muziek. Muziek inspireert me nog steeds heel erg.’

Hoe vertaal je die muzikale inspiratie naar film?

‘Ik wilde dat de beelden van Kimi muziek zouden worden. Ik vond een app waarmee je stilstaande beelden als een soort instrument kon gebruiken, maar dat werkte alleen op stilstaande beelden. Toen heb ik contact gezocht met de ontwikkelaar. Hij werd onderdeel van het team en samen maakten we het instrument dat ik in de film gebruik: je ziet mij beelden aanraken op een iPad, en de app maakt daar muziek van. Het had iets poëtisch, vond ik. Dat ik met mijn handen Kimi aanraak, en zo muziek van hem maak.’

‘Voor mij is Kimi muziek geworden. Als ik de muziek hoor waar we samen naar luisterden, de concerten waar we samen naartoe zijn geweest, dan komen de herinneringen aan hem naar boven.’

In je film heb vergelijk je jouw jeugd met die van Kimi, en de verschillende milieus waarin jullie zijn opgegroeid. Waren die verschillen ooit terug te zien in jullie relatie?

‘Ik wilde laten zien dat het soms helemaal niet uitmaakt of je ouders geld hebben of niet. Soms word je gewoon depressief. Natuurlijk is het moeilijker om hulp te krijgen als je in armoede opgroeit, maar dat je familie geld heeft maakt je niet immuun voor depressie, ziekte, of wat dan ook.’

‘Kimi en ik hadden het vaak over politiek; hij had het gevoel dat hij niks kon veranderen. Hij had geen hoop op een beter leven. Omdat hij een drugsverslaving had, was hij in de ogen van de Russische overheid een crimineel. Drugsgebruik wordt zó gestigmatiseerd in Rusland, dat het voelt alsof je geen beter leven verdient als je verslaafd bent. Dat heeft zoveel impact op je wilskracht.’

Toch blijven mensen in je film de moed vinden om de straat op te gaan.

‘Ja, toen. Het is nu zoveel lastiger. De staat is nu veel meer onderdrukkend dan hoe je het in de film ziet. Sinds het begin van de oorlog in Oekraïne is het geëscaleerd. Er zijn allerlei nieuwe wetten doorgevoerd. Je hoeft maar iets online te schrijven en je wordt een paar jaar in de cel gegooid.’

‘Van de jaren nul tot ongeveer 2014 waren er zoveel protesten, en zag je zoveel mensen op straat. En dan denk je: oké, goed, met zulke aantallen kunnen we misschien iets veranderen. Maar er is niks veranderd. Er zijn een paar kleine successen geweest. In 2013 werd Navalny [Alexei Navalny, een Russische oppositieleider, red.] gearresteerd, toen kwamen zoveel mensen protesteren dat ze hem uiteindelijk vrijlieten. Maar daar heeft de overheid vooral van geleerd dat ze juist níet soft moeten zijn.’

‘Sinds de oorlog in Oekraïne is er geen onafhankelijke pers meer in Rusland. Er wordt een beeld geschept dat iedereen voorstander is van de oorlog, en we het opnemen tegen de rest van de wereld.  Omdat tegenstand bij wet verboden is, is er geen manier om te peilen hoeveel mensen écht voorstander zijn van de oorlog. Als je iets zegt over de gruwelijke acties van Russische soldaten, kan je gearresteerd worden omdat je beschuldigd wordt van ‘liegen’. Er zijn geen onafhankelijke opiniepeilingen, en als ze er al zouden zijn, zou er niks van kloppen. Als iemand je thuis opbelt en vraagt: steunt u de oorlog? Bent u zus en zo? Woont u hier? Dan ga je niet de waarheid vertellen.’

Er zit een scène in de film waarin Kimi je vraagt of je kan stoppen met filmen, zodat je hem kan helpen met iets. Op dat moment gaat het om iets kleins, maar ik vroeg me toen wel af: heeft het filmen ooit tussen jullie in gestaan? Waren er momenten waarop je door de lens niet kon zien dat hij hulp nodig had?

‘Er zijn wel momenten geweest dat ik aan het filmen was, en hij vroeg of we ook gewoon konden chillen. In die scène die je noemt is hij trouwens op zoek naar drugs, haha. Dat is hoe je aan drugs komt in Rusland, het is buiten verstopt. Je spreekt niet met je dealer af, je krijgt de coördinaten door en dan moet je het zelf vinden. Dus daarvoor vroeg hij me om hulp, en ik had zoiets van: nee, je mag het lekker zelf zoeken.’

‘Op een gegeven moment raken mensen gewend aan het filmen en aan de camera. Dan boeit het ze niet meer zoveel. Ik heb me wel afgevraagd of ik dingen bij Kimi uitlokte, of hij dingen deed die hij niet zou doen als ik er niet met een camera bij stond. Daarom ben ik soms niet met hem meegegaan om dingen te filmen, maar dan deed ‘ie het alsnog. Hij deed wat hij wilde, ik had daar geen invloed op. Soms belde hij me, dan vroeg hij of ik wilde langskomen om te filmen wat hij van plan was. Dan zei ik nee. Maar het deed er niet toe of de camera erbij was of niet.’

Dit is je eerste lange documentaire, en meteen eentje met een supergek maakproces. Je hebt zestien jaar lang gefilmd, met verschillende camera’s, zonder te weten wat het eindproduct zou worden. Heb je al nagedacht over wat voor films je hierna wil maken, en hoe?

‘Ik wil de volgende film het liefst helemaal anders doen. Ik wil niet in herhaling vallen, ik probeer liever iets nieuws. Iets wat ik nog nooit eerder heb gedaan. Deze film heb ik nooit bewust gedraaid, ik zie het meer als een verzameling van archiefbeelden. Ik houd nog steeds van persoonlijke kunst, dus dat wil ik misschien weer doen, alleen niet per se met mezelf in beeld. Het is lastig om vooruit te denken, omdat ik nog zoveel met deze film aan het reizen ben. Ik denk er nog steeds veel over na, en ik probeer het te vergeten.’

Vind je het vervelend om erover te praten?

‘Nee, eigenlijk niet. Ik vind het heel fijn om met het publiek na te praten. De film komt echt tot leven als je ‘m met mensen bespreekt. Ik heb van veel mensen gehoord dat ze iets vergelijkbaars mee hebben gemaakt met vrienden, en dat ze hun dierbaren nu beter begrijpen. Ik hoop dat mijn film niet alleen mij, maar ook anderen kan helpen om door te blijven gaan. Dat voelt goed.’