'Ik wil dat je het voelt in je hoofd, je hart en je buik.' Erik Poppe over Utøya 22. juli

Één laatste knal, een geruisloze aftiteling en een muisstille zaal. Op het filmfestival van Berlijn, waar films na afloop vaak met applaus worden ontvangen, lijkt bij het einde van Utøya 22. Juli ieder geluid oneerbiedig. Waarschijnlijk weten mensen even niet wat ze met zichzelf aan moeten.

Ook ik had moeite mezelf bijeen te rapen na het zien van Erik Poppe’s verfilming van de terroristische aanslag op het Noorse eiland Utøya in de zomer van 2011, waarbij 69 mensen, veelal jongeren, het leven lieten. De rechts-extremistische Anders Breivik blies eerst een auto op in Oslo en trok vervolgens met een tas vol wapens en munitie naar een sociaaldemocratisch vakantiekamp op het pittoreske Utøya. Verkleed als politieagent riep hij iedereen bij zich, en opende het vuur. Het duurde 72 minuten voordat de eerste hulpdiensten het eiland wisten te bereiken. 72 minuten waarin de jongeren zich onder stapelbedden verscholen, vastklampten aan rotsen en probeerden door het koude water naar de overkant te zwemmen. Battle Royale, maar dan hartverscheurend echt. Hoe verfilm je een waargebeurde nachtmerrie?

We weten allemaal wat er gaande is. [...] We moeten wakker worden

Voormalig fotojournalist Poppe doet dat vooral door dingen níet te laten zien. Voor een film over een massamoord komt de dader - die met zijn provocerende gedrag steeds maar weer het nieuws haalt - opvallend weinig in beeld. Ook blijft de camera niet hangen op de bloederige gruwelijkheid van de moorden. In plaats daarvan focust de regisseur op het fictieve verhaal van Kaja, een 18-jarig meisje dat haar zusje kwijt is en simpelweg probeert te overleven, net als de rest. In het eerste beeld van de film kijkt Kaya de toeschouwer aan en zegt ze dat die ‘het nooit zal begrijpen’. Toch geeft Poppe een beetje context, in titelkaartjes aan het begin en eind van de film. ‘Dat Breivik een rechts-extremist was, dat moest ik wel toelichten,’ zegt de regisseur over de telefoon vanuit Noorwegen. ‘Mensen moeten weten dat zulke groeperingen en ideeën niet alleen in deze film zitten, maar dat het in de hele Westerse wereld leeft, en het aantal aanhangers aan het toenemen is.’ Dat is ook de reden waarom Poppe de film nú wilde maken, ondanks het feit dat mensen zich ook hebben afgevraagd of deze verfilming niet te snel kwam. ‘Als dit soort verhalen niet rauw meer zijn, zijn we al te laat. We weten allemaal wat er gaande is. We moeten wakker worden en bedenken wat we kunnen doen om het tegen te gaan.’

Is dat je voornaamste motivatie geweest om deze film te maken?‘Het was zeker niet de enige motivatie, maar het is wel zo dat we bijna gewend raken aan dit soort nieuws. Na Utøya was ik benieuwd of het mogelijk zou zijn om echt in de kern van het geweld te duiken - om met een film te laten zien hoe zo’n gebeurtenis vóelt, zonder dat het entertainment wordt, zoals in horror- of actiefilms. Maar ik wilde ook een film voor de slachtoffers maken. In Noorwegen wordt er zoveel aandacht geschonken aan de dader. Over hem weten we al meer dan genoeg, maar het blijft lastig voor mensen om zich voor te stellen hoe het die dag op Utøya was. De gezichten van de slachtoffers waren aan het vervagen. Voor hen wilde ik ons collectieve geheugen aanwakkeren, ons er aan herinneren wat er gebeurd is die dag op dat eiland.’

Het deed me soms aan een oorlogsfilm denken, aan de eerste keer dat ik Saving Private Ryan zag en dacht: pfff, zó voelt dat dus. Ik ben blij dat ik je film gezien heb, maar ik werd er niet vrolijk van.‘En dat is helemaal prima. Of het een goede film is of niet, is minder belangrijk dan of het iets met je doet. Je moet het op een andere manier benaderen. Ik wil je boos maken, of verdrietig, of in de war.’

Of het een goede film is of niet is minder belangrijk dan of het iets met je doet

En dat kon alleen met een fictief verhaal?‘In een documentaire laat je maar één of een paar perspectieven zien. Ik heb meer dan veertig overlevenden morgen interviewen, en veel informatie van de politie gekregen. Dat heb ik allemaal samengevoegd. Door het vanuit één fictioneel personage te vertellen, kon ik alles bij elkaar brengen in één verhaal.’

Hoe zijn de reacties van de slachtoffers?
‘Ik had de luxe om tijdens het schrijven van het script al een groot aantal slachtoffers als adviseurs te hebben, dus de meesten zijn er vanaf dag 1 bij betrokken geweest. Toen de film af was hebben we privéscreenings en discussies georganiseerd, voor de slachtoffers, de overlevenden en hun families. Sommigen waren kritisch omdat ze bang waren dat het een horrorfilm zou worden, maar nu ze weten waar het over gaat, en vooral waar het níet over gaat, zijn ze…‘blij’ is niet de juiste omschrijving, maar ze waarderen het heel erg, het is deel van hun eigen proces geworden. De meesten kunnen nog steeds niet over hun ervaringen praten, omdat ze zien dat anderen het niet begrijpen. Maar omdat deze film op hun eigen verhaal gebaseerd is, kunnen ze mensen ernaartoe sturen, en daarna makkelijker hun ei kwijt.’

Één op de vier mensen in Noorwegen kent iemand die bij de aanslag betrokken was. Je hebt de film op een eiland in de buurt van Utøya gedraaid met grotendeels non-professionele acteurs. Hoe heftig was dat voor ze?‘Het was héél heftig - voor de cast, de figuranten én de crew. Op een bepaalde manier was de set een verschrikkelijke plek om te zijn. We wisten niet of we genoeg jonge mensen gingen vinden die sterk en dapper genoeg zouden zijn om dit verhaal te vertellen. Ze moesten er helemaal ín, middenin de chaos, totaal alleen. Er waren alleen een cameraman en een geluidsman bij, verder niemand. Maar er waren wel psychologen aanwezig. En iedereen voelt zich nu goed. Ze zijn trots dat ze hier aan hebben meegewerkt.’

72 minuten op dat eiland, dat is een eeuwigheid waar wij ons niets bij kunnen voorstellen

Je hebt voor een interessante vorm gekozen, een one take zonder edits of muziek, en precies even veel schoten op de achtergrond als er die dag werden gelost.‘Tijdens de interviews met de slachtoffers kwam er steeds naar voren hoe lang de aanval voor hen geduurd heeft. 72 minuten op een klein eiland waar je niet af kan, zonder dat er iets anders gebeurt. Dat is een eeuwigheid waar wij ons niets bij kunnen voorstellen. Ik wilde kijken of ik de tijd als een karakter in de film kon opvoeren. Door een one take te maken die begint voordat de schoten beginnen, en door niet te editen en geen muziek toe te voegen, ben je nog meer op die plek aanwezig. Ik wil dat je het in je hoofd, je hart en je maag voelt. Net als die jongeren.’

Ik las in een recensie dat deze film ons juist opnieuw gevoelig weet te maken voor geweld, in plaats van ons murw te slaan. ‘Dat is precies wat ik met de film wil bereiken. Ik wilde geen gewelddadige film maken. Ik ken mensen die er niet naartoe wilden, omdat ze niet van geweld houden. Maar mijn film toont geweld vanuit een ander perspectief. Het filmgeweld zoals we dat kennen, dat zit er nauwelijks in. De dader en zijn geweren zie je niet. Het geweld zit hem in het dáár zijn, met die kinderen, en in het geluid. Het geluid van de schoten, van schreeuwende mensen, en van de stiltes daartussenin. Zo hebben zij het ook ervaren, zo is het écht om je midden in een gewelddadige situatie te bevinden.’

Zit er een grens aan wat je mensen kan laten zien?‘Dat is een filosofische vraag. Voor mij gaat de noodzaak van kunst over het omgaan met moeilijke, gecompliceerde vragen. Het moet ons bewust maken van de problematische dingen in onszelf, onze levens en onze maatschappij. Antwoorden geven hoeft niet, maar vragen stellen wel. In dat opzicht is er geen enkel onderwerp dat je niet kan of mag behandelen. Maar niet alle manieren waaróp die onderwerpen behandeld worden zijn noodzakelijk. Daarom is deze film voor mij ook een soort protest tegen geweld als entertainment.’