Agnieszka Holland over Green Border: ‘Als filmmaker kan je de kijker een zetje in de goede richting te geven’

Januari, 2024. Ongeveer een jaar na de nationale première van haar controversiële film Green Border, ploft regisseur Agnieszka Holland in kleermakerszit op een stoel in de Rotterdamse Schouwburg. De 75-jarige Poolse is op het Filmfestival van Rotterdam om haar film te presenteren aan het Nederlandse publiek. Tussendoor gaat ze van interview naar interview. Leuk en belangrijk, maar ook vermoeiend. (Dat ze een paar dagen later met de publieksprijs in het vliegtuig zit, weet ze dan nog niet.)

Ik vertel Holland dat ik Pools ben, en ze bloeit op. Ook vertel ik dat ik haar film een persoonlijke zit vond, omdat de andere helft van mijn roots in het Midden-Oosten ligt. Eventjes lijkt het of Holland mij interviewt. Ze vraagt naar mijn achtergrond en we schakelen kort over van Engels naar Pools. Ze is benieuwd naar waar ik ben geboren en wat blijkt: haar opa komt uit een buurstad, vijftien minuten bij mijn kleine geboorteplaats vandaan. Ik vertel haar dat het niet altijd makkelijk is om er anders uit te zien in een land als Polen, vooral in de buitengebieden. In haar film is dat ook pijnlijk duidelijk.

Green Border speelt zich af in de zomer van 2021, in de maanden dat Belarus migranten uit Azië, het Midden-Oosten en Afrika met het vliegtuig naar Europa haalt om ze vervolgens aan hun lot over te laten aan de grens met Polen. Met voor Belarus – dat in onmin leeft met Europa – precies het gewenste resultaat: er ontstaat chaos in de EU. De migranten belanden in het bos van Białowieża, dat geen in- of uitgang kent. Met geen kant om op te gaan en geen been om op te staan, raken de vluchtelingen onderkoeld, lijden ze honger en worden ze ziek.

In datzelfde jaar vinden vrienden van Holland, die humanitaire hulp bieden in de regio, een lichaam aan de grens – naakt en doodgevroren. Vanaf dat moment trekt Holland haar eigen grens: genoeg is genoeg. Ze begint aan het scenario van Green Border. Een speelfilm moet het worden, want een documentaire draaien is onmogelijk: het oerbos betreden is ten strengste verboden. Dan maar een fictiefilm. Maar wel eentje over echte mensen, echte gebeurtenissen en over het echte bos van Białowieża.

In 2023 gaat de film in première in Polen, en ja hoor, de conservatief-rechtse politieke regeringspartij PiS (dat staat voor Prawo i Sprawiedliwość en Recht en Rechtvaardigheid betekent) begint een haatcampagne tegen Holland: haar kritische film is volgens de regering een vorm van landverraad. De politici zeggen dat alle vluchtelingen binnendringers en terroristen zijn en dat Holland voor Poetin werkt (want als je ‘tegen’ Polen bent, dan móét je wel voor Poetin werken).

De meeste acteurs komen uit Syrië, Iran en Palestina. Zij zijn oorlogsvluchtelingen en hebben geholpen met het schrijven van de film

Wat een bizar verhaal, een haatcampagne tegen uw film.

‘Het is vreemd. Als het eenzijdig zou zijn – als echt iedereen tegen mij zou zijn – dan zou ik nu waarschijnlijk zwaar depressief zijn. Maar ik kreeg veel steun, dus het was het allemaal waard. Ik ben sowieso een vechter.’

Hoe waren de reacties verder?

‘Over het algemeen is de film geweldig ontvangen in Polen. Alleen niet door de regering. Die zegt dat ze de film niet willen zien, nooit zullen zien en dat niemand het moest gaan zien; anders ben je tegen Polen. In de haatcampagnes die ze voerden, noemden ze Green Border een propagandafilm. Maar zij zijn het die de propaganda maken. Als mensen daadwerkelijk geloven dat deze film tegen Polen is: kom maar kijken, maar dan wel met open hart en open blik, anders ga je de waarheid niet kunnen zien.’

‘De perstour in Polen was kort en intensief. Ik wilde niet te lang blijven, het was de periode voor de verkiezingen, dus de sfeer was niet goed. Ik kreeg doodsbedreigingen, en daar had ik veel stress van – ik wilde geen risico’s nemen. Er waren wel lijfwachten die ik overal mee kon nemen, maar dat heeft een flink prijskaartje.’

Dat lijkt me frustrerend, en eng.

‘Ik ben oud genoeg om te weten dat je dit soort mensen niet kan redden. Ik kan alleen hopen dat iedereen deze film gaat zien. In Polen hadden we een heel divers publiek dat naar de film ging, van jong tot oud – een film zou voor elke leeftijd toegankelijk moeten zijn. Jongeren zijn het belangrijkst, omdat zij de toekomst zijn.’

Wanneer begon u te werken aan uw film?

‘In de zomer van 2021 werd de vluchtelingencrisis georkestreerd door Loekasjenko en Poetin, die de chaos wilden gebruiken als politiek wapen tegen de EU. De reactie van de Poolse regering was onwijs gevaarlijk. De regering was toen niet alleen nationalistisch, maar ook racistisch. Ze gebruikte de gebeurtenis om een gevoel van bedreiging creëren; van ‘de golf van moslims’ die eraan zou komen. De regering sloot de zone rondom de Pools-Belarussische grens en het werd onmogelijk voor humanitaire organisaties en de media om het gebied te betreden. Ze wilden geen sporen achterlaten van alle gewelddaden die in het bos plaatsvonden. Maar ik laat het ze niet toe om de gezichten en stemmen van deze mensen uit te wissen.’

Green Border is een fictiefilm, maar het voelt ook als een documentaire.

‘Alles is gebaseerd op echte gebeurtenissen. Natuurlijk niet elk detail, want het is een beetje gecomprimeerd, maar alles klopt wat er in de film zit. Daarnaast hebben we geprobeerd om het vanuit ons perspectief te vertellen, door alle informatie te bundelen van mensen uit onze eigen kringen.’

Hoe zorgt u ervoor dat alles waarheidsgetrouw is?

‘We hebben veel onderzoek gedaan, en we hadden documentatie om op terug te vallen. Veel van onze vrienden zijn actief in activistische kringen. Die hebben we geïnterviewd en zij lieten ons opnames zien van de migranten die ze hebben gesproken in de bossen. We hebben daarnaast in het geheim echte Poolse grenswachters gesproken. Ze zaten ergens ondergedoken en droegen een masker, omdat ze onherkenbaar wilden zijn. We hadden dus genoeg materiaal. Het enige probleem was dat we zoveel informatie hadden, dat we niet wisten of we het konden vertalen naar een artistiek krachtige speelfilm.’

Hoe ging dat precies met de grenswachters?

‘We moesten zo voorzichtig mogelijk zijn. We hebben elkaar op een geheime plek ontmoet en ze vertrouwden ons dat hun namen nooit publiek zouden worden gemaakt. Eén of twee van hen werken nog steeds als grenswachters. Anderen zijn met vervroegd pensioen gegaan.’

Hoe hebben jullie het verhaal van de oorlogsvluchtelingen kunnen vertellen?

‘Mijn assistent-regisseur Nadim [Nadim Suleiman, red.] was extreem behulpzaam als vertaler. Hij komt uit Syrië, maar woont al een tijdje in Polen. Daarnaast komen de meeste acteurs uit Syrië, Iran en Palestina. Zij zijn ook écht oorlogsvluchtelingen en hebben geholpen met het schrijven van de film. Zo hebben we de gebeurtenissen zo waar mogelijk in beeld gebracht.’

En wat voor rol spelen de activisten in het verhaal?

‘In de film en in het echte leven maak ik onderscheid tussen twee soorten activisten: de eerste soort, de professionele activisten, zien het activisme als een roeping. Ze organiseren de zoektochten, volgen de regels en wijden hun leven aan het helpen van een goed doel. Dan heb je de tweede soort, die in eerste instantie niets wil doen en de ernst van een situatie niet inziet, totdat ze er niet meer omheen kunnen – in de film is dat het personage Julia.’

Naast hun werk is iedere grenswachter ook iemand: een kind, vader, moeder, wat dan ook

Dus Julia symboliseert een andere tak van activisme in Polen?

‘Julia’s geval is dus anders dan de activisten die uit Warschau en Krakau komen. Er zijn veel meer mensen als Julia die wonen in de grensregio, die ernaartoe zijn verhuisd omdat het er mooi en rustig is. En dan zitten ze plots middenin een soort oorlogssituatie. Julia staat symbool voor het feit dat we onze ogen en oren kunnen sluiten voor alles, totdat er iemand ons heel hard in ons gezicht slaat. Dan moet je wel wakker worden.’

En de activisten die hun leven wijden aan humanitaire hulp?

‘Mijn vrienden maakten deel uit van een lokale groep die besloot om maandenlang elke kreet, elk geruis en elke voetstap te volgen in het bos – uit angst dat er iemand dood zou kunnen gaan en hulp nodig had. Ze hebben een aantal mensen kunnen redden, maar ze hebben ook doden gevonden. Dat soort activisten leven in constante stress. Ze kunnen niet níét helpen.’

We volgen ook een grenswachter die begint te twijfelen aan zijn werk. Sommige grenswachten ontmenselijken deze migranten, dus waarom wordt deze grenswachter wel vermenselijkt?

‘De meeste grenswachters zijn aardige, normale mensen. Maar als de regering langskomt en zegt dat het hun plicht is om het land te redden door ‘het gevaar’ te verslaan, dan doen ze dat. Vooral als ze er ook nog voor beloond worden. Het is allemaal een herhaling van de geschiedenis: elke militaire eenheid kan sadistisch worden als ze daartoe gedwongen wordt. Naast hun werk is iedere grenswachter ook iemand: een kind, vader, moeder, wat dan ook. Ze hebben ambities en hobby’s. Maar omdat ze iets verteld wordt, voeren ze gewoon een opdracht uit. Het is de regering die verantwoordelijk is voor dit soort zaken. De regering verandert gewone mannen in beestachtige soldaten.’

Mijn editor heeft drie maanden niet kunnen slapen

Zat er haast achter het maken van Green Border?

‘Ja, best wel. We besloten om de film meteen te maken toen de Pools-Belarussische grenscrisis uitbrak en schreven het scenario in drie maanden. We wilden daarna gelijk beginnen met filmen, maar het duurde even voordat we het geld bij elkaar hadden. De film is uiteindelijk gedraaid in maar 24 dagen. We waren in april 2023 klaar met filmen en in september 2023 hebben we de film in Venetië vertoond. Mijn editor heeft drie maanden niet kunnen slapen.’

De film heeft een kleur in de titel, maar het is geheel in zwart-wit.

‘In de openingsscène zie je heel kort kleur, en dan gaat het over in zwart-wit. Een bos is magisch en vol met natuur. En net als in een sprookje van de gebroeders Grimm blijkt het toch allemaal best eng te zijn. Dat sinistere sprookjesgevoel wilden we verbinden met het verleden, vandaar het zwart-wit, en met het nu.’

Waarom koos u eigenlijk voor film als vorm van activisme?

‘Ik begon zestig jaar geleden in de filmwereld, toen ik vijftien was, en in die tijd voelde ik dat film het krachtigste medium was om een verhaal te vertellen. Niet alleen een verhaal kan sterk aanvoelen, maar ook het visuele gedeelte – die twee samen hebben zó’n grote invloed op mensen. Als filmmaker heb je het gevoel dat je een beetje de macht over de kijker hebt, om ze een zetje in de goede richting te geven.’