Whitney & Amy: muziekdocu's zonder muziek & sterren zonder zeggenschap

Terwijl ik in De Balie aan de bar wacht totdat Whitney begint, draait You Know I’m No Good van Amy Winehouse. Ik kan me nog herinneren dat er, in de jaren voordat Amy Winehouse overleed, een website was waarop je kon voorspellen op welke datum ze dood zou gaan: When Will Amy Winehouse Die. De persoon die het goed had geraden won een iPod Touch. Net als deze bedroevende website liet Amy, de documentaire over haar leven, zien: roem dehumaniseert. Zelfs haar vader zag haar niet meer als mens, maar als product om geld aan te verdienen. Snel maakte hij een reality-programma over haar, in de hoop die te kunnen verkopen (My Daughter Amy, godzijdank nooit uitgezonden).

In Whitney (net als Amy is haar voornaam genoeg, alsof we haar allemaal persoonlijk kennen) is hetzelfde proces te ontwaren: enorm veel talent, extreme bekendheid, drugs, een foute man en een geldbeluste vader – Houstons vader klaagde haar aan, omdat hij vond dat hij recht had op honderd miljoen dollar. 

Als artiest en als mens verschilden deze vrouwen enorm van elkaar, maar als documentaire-onderwerp niet

Zadie Smith schrijft in haar essaybundel Feel Free (2018) een essay over de tragiek van roem: hoewel je als superster constante lof en bewondering krijgt, is het vrijwel onmogelijk een gelijkwaardige ontmoeting met een ander te hebben. Ze noemt de beroemde persoon dan ook ‘the love object’ - het óbject van liefde, geen subject:

‘[...] We, the public, know perfectly well that the love object is, more often than not, a tragic figure. The love object ‘lives the dream’ (the dream that everybody you meet says: ‘I love you!’) until the dream becomes a nightmare.’ 

Terwijl er buiten haar hotelkamers tientallen mensen roepen dat ze van haar houden, is het in Whitney, net als in Amy, deprimerend gesteld met het persoonlijk leven van de hoofdrolspeelster: het lukt Houston niet een echte relatie met haar dochter op te bouwen, en haar beste vriendin Robyn – met wie ze ook een romantische relatie had – besluit op een gegeven moment niet meer met haar samen te werken. En dan is er nog haar drugsprobleem, haar jaloerse en kinderachtige man en haar profiterende familie, om maar een paar dingen te noemen.

Houston zondert zich vervolgens af, zoals Amy Winehouse deed op St. Lucia (zoals te zien in Amy), zoals Nina Simone deed in Liberia (te zien in documentaire What Happened, Miss Simone?), en zoals Janis Joplin deed in Rio de Janeiro (documentaire Little Girl Blue). Allemaal getalenteerde vrouwelijke muzikanten wier verhaal uiteindelijk vooral draait om hun tragische ondergang.

Het zijn fascinerende documentaires die ik stuk voor stuk zou aanraden. Maar waarom lijken al die verhalen zo veel op elkaar? En waarom gaan ze zelden over de muzikale legacy van deze vrouwen?

Socioloog Francesco Alberoni noemt supersterren ‘The Powerless Elite’: de machteloze elite. Hij maakt een verschil tussen de maatschappelijke elite die bijvoorbeeld politieke, religieuze of economische macht heeft, en een ‘elite’ die machteloos staat. Deze elite bestaat uit personen die geen institutionele macht hebben, maar die door hun manier van leven wel bizar veel interesse opwekken. 

Dat is het sterrendom. En de verhalen dáárover lijken op elkaar. Ondertussen heeft het rock ’n roll-bestaan van Janis Joplin in San Francisco in werkelijkheid weinig gemeen met Nina Simone’s levenslange strijd tegen racisme, en het leven van Amy Winehouse in Camden verschilt enorm van dat van Whitney Houston, die geboren werd in een succesvolle zwarte muzikantenfamilie. Als artiest en als mens verschilden deze vrouwen enorm van elkaar, maar als documentaire-onderwerp niet. 

Ze heeft wél een enorme schare fans, maar lijkt weinig zeggenschap te hebben over haar leven, en over zichzelf

Whitney gaat niet over Whitney als vrouw, of als zangeres, maar over Whitney als ster. En dat verhaal, van een rise to fame en een daaropvolgende tenondergang, komt bekend voor. Vooral als het gaat om vrouwelijke sterren – ze heeft wel een enorme schare fans, maar lijkt weinig zeggenschap te hebben over haar leven, en uiteindelijk over zichzelf: ze wordt niet helemaal meer gezien als persoon, en ook niet echt meer als artiest. De professionele realiteit van het beroemd zijn staat helaas vaak haaks op de artistieke idealen waar het de artiest in eerste instantie om te doen was.

Toegegeven: in Whitney gaat één scène wel puur over haar muziek. Houstons interpretatie van het Amerikaanse volkslied wordt besproken. Ze zingt The Star Spangled Banner in 1991 tijdens de Super Bowl. In plaats van de gebruikelijke wals in driekwartsmaat, maakt Houston er een vierkwartsmaat van, gebaseerd op de gospelmuziek uit haar jeugd. Juist zwarte Amerikanen hebben vaak moeite met het volkslied, omdat het een lied is over oorlog – en die oorlog is ook gevoerd tegen de zwarte bevolking.

Whitney Houston maakt er voor het eerst een versie van die de nadruk legt op vrijheid. Het is een bijzonder deel van de film, omdat het expliciet gaat over haar muzikale talent. Het doet recht aan het feit dat Whitney Houston een van de meest opmerkelijke stemmen in de moderne muziek was. Zo ook Janis Joplin, Amy Winehouse en Nina Simone. Zij waren meer dan de tragische rol die hen toebedeeld wordt: ze waren fantastische muzikanten. Misschien dat die verhalen meer ruimte krijgen in toekomstige documentaires. Hopelijk krijgt Whitney een sequel.