Een vijgenblad tegen de schaamte van Robert Oppenheimer

Iemand – men weet niet of het een man was of een vrouw – zat op de treden van de Sumitomobank in Hiroshima te wachten tot de bank openging. Het was kwart over acht ‘s ochtends, 6 augustus 1945, het exacte moment waarop het Amerikaanse leger voor het eerst een atoombom inzette. De bom, met de bijnaam Little Boy, ontplofte diezelfde minuut op 260 meter van de bank. Het individu kwam op slag om het leven, maar verder is er weinig over hem of haar bekend. Het enige achtergelaten spoor is een zwarte verkleuring op de plek waar de klant stond te wachten toen de bom viel.

Om het gebrek aan stoffelijk overschot te verklaren, deed al snel het verhaal de ronde dat deze persoon op slag verdampte door de hitte van de ontploffing. Deze uitleg bleek later medisch onmogelijk. Waarschijnlijker is dat het overschot was opgeborgen voordat de fotojournalist Yoshito Matsushige twee maanden later de schaduw vastlegde. De verkleuring die de persoon op de tredes achterliet, ontstond doordat de omliggende stenen wit kleurden van directe blootstelling aan de hitte van de bom, terwijl het zitvlak daarvan gespaard was.

De fotograaf stond op het punt naar zijn werk te gaan, toen alles om hem heen plots wit oplichtte

Het is maar één van de minstens honderdduizenden levens die eindigden door de twee atoombommen op Hiroshima en Nagasaki. Matsushige was één van de overlevers. De 32-jarige fotograaf stond die 6 augustus op het punt naar zijn werk te gaan bij de krant in het centrum, toen alles om hem heen plots wit oplichtte. Het geluid volgde later, een klap die grote gaten in zijn huis sloeg. Hij was op dat moment bezig zijn kleren aan te doen. Zelf omschreef hij het gevoel van de bom op zijn huid als duizenden prikkende naalden.

Matsushige zette zijn ochtend voort. Hij trok zijn kleren aan, nam enkele camera’s mee en vertrok naar de stad – of wat daar nog van over was. Hij zou de enige zijn die die dag foto’s maakte van de ravage: het lukte om vijf kiekjes te ontwikkelen. Hij was overigens niet de enige met een camera; meerdere soldaten en journalisten hadden er één bij zich. Maar hij bleek als enige in staat om de ontspanknop in te drukken. Daarbij beperkte hij zich tot de verteerbaardere beelden: de meeste gruwelijkheden wilde hij niet vereeuwigen.

Dat Christopher Nolan zich waagt aan een biopic over Robert Oppenheimer, vader van de atoombom, was aanvankelijk een verrassing voor me. Ik ken hem vooral van films vol actie en geweld die aan elkaar worden geweven met een weinig overtuigend maar vermakelijk principe (Tenet, Inception). Aan de andere kant staat hij bekend als een regisseur die geïnteresseerd is in sensationele verhalen over wetenschap en geweld. In die zin was het een kwestie van tijd voor hij met atoombommen aan de haal ging.

Maar je kunt je ook afvragen of iemand die barst van de sensatiezucht de aangewezen persoon is om een film te maken over een massamoord. Ik vroeg me af hoe Nolan Oppenheimer zou neerzetten. Zijn we hier getuige van het ontstaan van een nieuwe Amerikaanse mythe? Zouden we alleen Amerikanen te zien krijgen, of ook de verhalen van Hiroshima en Nagasaki? 

Op zoek naar antwoorden bekijk ik de trailer. Wijzer word ik er niet van, maar in een van de meest gelikete comments lees ik hoe iemand een deel uit zijn vaders dagboek vertaalt, die op 14-jarige leeftijd de bom meemaakte. De man schrijft onder andere dat alle slachtoffers dusdanig onherkenbaar waren – geen haar of kleren meer, enorme blaren overal op de huid – dat zijn vader (de opa dus van degene die de comment plaats) in de monden van de slachtoffers op zoek moest naar de gouden kies waaraan hij zijn vrouw nog kon herkennen.

Ik moet toegeven, ik kijk bijna nooit naar films over de Holocaust. Massamoorden probeer ik als het even kan te vermijden.

Vlak na de première van Oppenheimer, koop ik een kaartje in Parijs. Gelukkig voor mij blijkt het geen film te zijn over oorlogsslachtoffers. Little Boy valt wel, maar de manier waarop we dat meemaken is uiterst gefilterd. We kijken naar Oppenheimers gezicht terwijl hij en de rest van zijn team luisteren naar president Truman, die meedeelt dat de bom uren geleden gevallen is. Nolan kon niet duidelijker aangeven dat het hem niet om de bom te doen is, maar om de schuldbewuste man die meent aan de knoppen ervan te staan.

Een suggestie die Truman in de film overigens kordaat van tafel veegt. Hij was het die de opdracht gaf, niet Oppenheimer, verzekert Truman hem. Het bloed kleeft in de eerste plaats aan Trumans handen. Stel je niet zo aan, zegt hij met zoveel woorden: ik ben de verantwoordelijke en je ziet mij niet zo theatraal dat kruis op m’n rug dragen.

Nolan associeert Oppenheimer met Prometheus, die het vuur van de goden stal en aan de mensen gaf

Het is een thema dat vaker in de film terugkeert. Na de oorlog beginnen steeds meer mensen zich te ergeren aan de manier waarop Oppenheimer de atoombom naar zich toetrekt. Hij lijkt de bom te koesteren als zijn hoogstindividuele trauma. Nolan associeert Oppenheimer direct met Prometheus, die het vuur van de goden stal en aan de mensen gaf, en daarvoor eeuwig moest boeten. Je hebt die lont nou eenmaal aangestoken, Oppie, je kunt nog zo hard schreeuwen, maar die brand kun je niet meer beheersen.

Een dag na het zien van Oppenheimer reisde ik af naar Deventer, waar volgens Joodse traditie een jaar na de sterfdag van mijn overgrootmoeder de grafsteen werd onthuld. De rabbijn vertelde over hoe Adam en Eva, de eerste mensen, zich verstopten voor God nadat zij de verboden vrucht hadden gegeten. Wegvluchten was de eerste strategie die ze toepasten om onder hun kwade geweten uit te komen. Maar God ging door de tuin en riep ‘Adam, waar ben je?’ waarop hij zich vertoonde, vijgenblad voor zijn kruis, en antwoordde: ‘hier sta ik’.

Een toevallige samenloop van gebeurtenissen, maar het deed me wel vermoeden dat Nolan er misschien naast zat door Oppenheimer als een twintigste-eeuwse Prometheus af te beelden. Ik denk niet dat Oppenheimer de bom jaloers naar zich toe trok, vastberaden zichzelf een martelaar te maken. Ik zag eerder een man voor me die besefte dat hij grote fouten heeft gemaakt, en zich vervolgens inzette om de kwalijke gevolgen van zijn handelen te beperken. Dat is geen vluchtgedrag. Dat is ergens voor staan met een vijgenblad voor je schaamdelen.

Na de ceremonie liepen we kort over de kleine joodse begraafplaats van Deventer. Op sommige grafstenen las ik de naam Oppenheim. En zo dwaalden mijn gedachten weer af naar Hiroshima en Nagasaki.