Cesária Évora was een eiland (en een voorbeeld voor de wereld)

Ze noemen haar de diva op blote voeten. Bloot, omdat haar voeten vol wratten zaten waardoor haar schoenen knelden. Een diva, omdat ze zich niet voegde naar eender welke mening, maar stug doorging met waar zij zin in had. Of dat nu flessen rum drinken was, of midden in een concert pauze nemen om uit te rusten. Cesária Évora, die Kaapverdië met haar stem voorgoed op de kaart zette.

Misschien komt het doordat de gelijknamige documentaire van regisseur Ana Sofia Fonseca de vrouw achter het icoon in beeld brengt, of misschien doordat Eurovisie nog zo vers in mijn geheugen zit, maar bij Évora denk ik niet meteen aan een diva. Eigenlijk denk ik momenteel bij een diva maar aan één ding: de takhweera van de Franse Eurovisiekandidaat La Zarra naar de camera, toen tijdens de puntentelling bleek dat ze bij het publiek niet zo geliefd was als gehoopt. Elegant én obsceen, een enkele vinger die zegt: het maakt me niet uit hoe laag jullie me plaatsen, zelfs vanaf de laatste trede kijk ik op jullie neer.

Ik ben fan.

Ook Umm Kulthum (1904 – 1975) komt bij me op. De Egyptische zangeres heeft op het eerste gezicht veel gemeen met Évora. Beiden staan bekend om hun diepe melancholische stem, beiden zijn mysterieuze figuren die tot op de dag van vandaag geïdealiseerd (ook de documentaire over Évora ontsnapt niet aan de hagiografie). Nog steeds hoef je niet lang te zoeken om Umm Kulthums stem tegen te komen in Caireense café’s en taxi’s – melancholie en nostalgie gaan goed samen.

Évora heeft een vliegveld naar zich vernoemd gekregen op haar geboorte-eiland São Vicente, maar Umm Kulthum was de stem van een natie, en niet zomaar eentje: een van de oudste landen ter wereld, pas bevrijd van Brits imperialisme. Ze groeide op op het platteland, maar verhuisde naar Caïro, waar ze uitgroeide tot een boegbeeld voor de Arabische wereld. Ze werd een vertrouweling van president Nasser, en in haar vrije tijd verkeerde ze in het gezelschap van vooraanstaande muzikanten, dichters, en niet te vergeten: politici.

Haar huis bood onderdak aan iedere drugsverslaafde, sekswerker, of armoedzaaier die een opkikker nodig had

Évora daarentegen leefde op een klein eiland, deel van een kleine archipel naast de West-Afrikaanse kust, en bleef daar haar hele leven wonen. Ondanks al het geld dat ze verdiende, verlangde ze vooral naar een huis met een stevig dak op haar São Vicente. In de documentaire horen we hoe ‘Cize’, zoals ze haar op het eiland noemen, op een dag al het geld dat ze met een concert in het Parijse Olympia verdiende bij de bank wilde afhalen. Met twee zakken geld trok ze daarna naar het café, waar ze iedereens rekening betaalde. Ondertussen stortte het dak van haar huis in, waarbij familieleden gewond raakten.

Is dat het gedrag van een diva? Évora leek in de eerste plaats een gemeenschapsmens, de roem en al het geld veranderde daar blijkbaar niets aan. Op São Vicente bleef ze ‘Cize’, hoewel mensen wel steeds vaker op bezoek kwamen voor een gratis maaltijd of een zakcentje. Haar huis bood onderdak aan iedere drugsverslaafde, sekswerker, of armoedzaaier die een opkikker nodig had. Ze verhuisde niet naar Londen, New York of Parijs, maar bleef geloven in de toekomst van haar petit pays. 

De videoclip van Stromae’s Ave Cesária is toch de mooiste hommage aan haar leven voor zover ik weet. Verschenen in 2013, twee jaar na haar overlijden, zien we in één shot een familiefeest opbloeien. Stromae zit op het podium achter zijn toetsenbord, maar is nauwelijks aanwezig. De camera gaat namelijk van hand tot hand en reist door de danszaal, keuken, gangen en toiletten, waar het alle taferelen van de familie vastlegt. Op het hoogtepunt valt de muziek weg terwijl iedereen dansend het refrein herhaalt: ‘wat hebben we heimwee naar Cesária’. 

Het past mooi bij het genre dat Évora zong: de morna, melancholisch maar zoet. De Jamaicaans-Amerikaanse filosoof Lewis Gordon schrijft in Freedom, Justice and Decolonization dat melancholie een onherroepelijk deel is van de zwarte diaspora, omdat je je zelfs niet op je geboorteplek thuis kunt voelen wanneer de wereld je afwijst. Évora’s beroemdste lied Sodade spreekt over ballingschap en heimwee door slavernij. ‘Cesaria wist de hele wereld te laten meezingen met een van de zwartste bladzijden van de Kaapverdiaanse geschiedenis’, zegt de journalist Jorge Araújo in de documentaire.

Évora grinnikte en antwoordde dat het geen emigratie was, maar gedwongen arbeid

Er schuilt een zekere ironie in het feit dat haar muziek zo populair was in de Atlantische wereld. Aan de ene kant hebben de Amerika’s, Europa en de West-Afrikaanse kust allemaal deelgenomen aan de trans-Atlantische slavenhandel. Maar zeker in de noordelijke landen van de Atlantische Oceaan verdween deze dimensie van de morna weleens naar de achtergrond. Welgestelde consumenten konden Sodade horen als ze in New York door het winkelcentrum liepen. Toen Évora in een persconferentie uitlegde dat het lied gaat over contractarbeiders die het eiland verlieten om in het naburige São Tomé te werken, vroeg iemand uit het publiek of de arbeiders emigreerden. Évora grinnikte en antwoordde dat het geen emigratie was, maar gedwongen arbeid. 

Niet dat al haar muziek terug te voeren is tot de slavernijgeschiedenis, of dat je alleen de muziek kan waarderen als je de tekst begrijpt. De Martinikaanse schrijver Patrick Chamoiseau noemt Évora daarom in de eerste plaats een mysterie: ‘Cesária Évora is op zichzelf een Creools land waar de diversiteit van verbeeldingen en mensen een muziek heeft voortgebracht die voor iedereen waardevol is, waar melodie, harmonie en polyritmiek het lijden van mensen ontmoetten.’

Évora was stug als een eiland dat weigert met het vasteland te versmelten. Dat maakt haar geen diva, maar een voorbeeld. Zelfs eilanden raken elkaar onder water. We hoeven niet de tekst te begrijpen om zachtjes te deinzen op de golven die zich tussen haar en ons in begeven. In de woorden van Stromae: ‘Sacré Cesária, quelle belle leçon d’humilité.’ Allemachtig Cesária! Wat een prachtige les in bescheidenheid.