Het is het enige moment waarop zijn vrolijke lach even plaats maakt voor die van een boer met kiespijn. Matthias Bakker pakt een cadeautje uit en ziet, terwijl twee Duitse vrienden het uitproesten, het tenue dat Die Mannschaft op het WK zal dragen. De stemming zit er goed in. Sinds vanmiddag mag Matthias zich master noemen, en dat moet gevierd worden. Toch is zijn afstuderen geen reden voor onverdeelde blijdschap. Met het behalen van zijn diploma is Matthias namelijk zijn baan kwijt. Bij Kriterion, waar hij de laatste jaren tot het meubilair is gaan behoren, hebben ze geen werk voor doctorandussen.
NSB-theater werd studentenwerkplek
Kriterion is dan ook geen gewone werkgever. De bioscoop wordt volledig door studenten bestierd. Wie afstudeert, moet ander werk zoeken. Dat principe stamt van de allereerste dag. In 1945 zocht de vijfentwintigjarige Piet Meerburg een manier voor studenten – waaronder hijzelf – om in het eigen onderhoud te voorzien. Meerburg was tijdens de oorlog een spil in het studentenverzet geweest. Met zijn groep had hij vele honderden Joodse kinderen in het hele land aan onderduikadressen geholpen. Het was uiterst riskant werk, met enorme verantwoordelijkheden. Nu hij zijn studie wilde hervatten, vond Meerburg het een vreemde gedachte om weer bij zijn ouders aan te kloppen voor hulp. Hij was in de oorlog snel volwassen geworden. Ook als student wilde hij op eigen benen staan.
De kattenbak-schoonmaakcentrale overleefde de jaren '70 niet. Het pompstation en de oppascentrale bestaan nog.
Uit die wens ontstond Kriterion. Met een aantal anderen verwierf Meerburg een pand aan de Roetersstraat, dat in de laatste oorlogsjaren een NSB-theater was geweest. Hier richtten de jonge ondernemers een bioscoop op die geheel in het teken stond van het ideaal van het werkstudentschap. Met Kriterion hadden Amsterdamse studenten nu een eigen werkplek, die speciaal op hen was ingericht. Onder andere de flexibele roosters boden de mogelijkheid om werk en studie te combineren – dat was in die tijd nog een zeldzaamheid.
Het initiatief bleek te voorzien in een grote behoefte. In de loop der jaren breidde het Kriterion-conglomeraat zich almaar uit met nieuwe ondernemingen. Niet allemaal waren ze even succesvol: de kattenbakschoonmaakcentrale op de binnenplaats van de bioscoop heeft de jaren zeventig niet overleefd. Maar het pompstation en de oppascentrale bestaan nog steeds. Recentelijk kwamen daar Studio/K en eetcafé 'Skek bij.
Studievoortgangscommissie
Zo werd de bioscoop aan de Roetersstraat de stamvader van een netwerk dat door de jaren heen duizenden studenten aan een inkomen geholpen heeft. Toch is het idealisme van de begindagen in Kriterion inmiddels wel wat verwaterd, geeft ook Matthias toe. Bij het klassieke ideaal van de werkstudent hoorde de verwachting dat de werknemer niet alleen uitblonk op het werk, maar ook in de studie. Dat lijkt inmiddels nagenoeg vergeten. De studievoortgangscommissie is opgeheven. Ook het trouwverbod – gehuwden stonden erom bekend dat ze niets meer van hun studie maakten – bestaat niet meer. En op het kantoortje zitten weliswaar nog vaak medewerkers te studeren, maar de microscopen en de bibliotheek zijn verdwenen. Tegelijkertijd zijn bijbaantjes voor studenten gemeengoed geworden.
Matthias bestrijdt echter dat Kriterion geen duidelijke meerwaarde meer zou hebben. Neem bijvoorbeeld de bijzondere werkervaring. Omdat er in Kriterion alleen maar studenten werken, krijgen de werknemers op jonge leeftijd al met grote verantwoordelijkheden te maken. Dat geldt met name voor degenen die het, zoals Matthias, tot bestuurslid schoppen. 'Wie kan zeggen dat hij op zijn twintigste een miljoenenbedrijf heeft geleid? Dat zijn ervaringen die je op die leeftijd nergens anders kunt opdoen.' Dat het oude idealisme niet helemaal verdwenen is, blijkt daarnaast uit het lopende project om een Kriterion-bioscoop in Sarajevo op te richten. Opnieuw zal een bioscoop studenten financiële zelfstandigheid bieden in een economie die opkrabbelt na de verwoestingen van een oorlog.
'Wie kan zeggen dat hij op zijn twintigste een miljoenenbedrijf heeft geleid?'
Bovendien zorgt het feit dat er bij Kriterion alleen maar studenten werken volgens Matthias in vergelijking met andere werkplekken voor een aparte sfeer. Hij noemt Kriterion een kruising tussen een bedrijf en een studentenvereniging. De collega's werken niet alleen samen, maar zakken ook regelmatig met elkaar door. Opspelende hormonen zijn daarbij uiteraard niet tegen te houden. Er zijn aardig wat 'Kriterionbaby's' geboren. Ook studentikoos zijn de onderlinge geintjes. Ooit werd de bioscoop bijvoorbeeld volgehangen met bedorven ham toen er de volgende dag een vegetariër moest openen. Toch zorgt juist het feit dat er ook gewerkt moet worden er volgens Matthias voor dat de belegenheid van een gewone studentenvereniging ontbreekt. 'Je maakt hier ook vrienden, maar tegelijkertijd doe je iets waar je trots op kunt zijn, in plaats van dat je alleen maar bier staat te hakken.'
Bul en congé gekoppeld
De trots op de bijzondere Kriterion-traditie, het verantwoordelijkheidsgevoel van de medewerkers en de onderlinge druk om te presteren – dat zijn in de ogen van Matthias de elementen die de bioscoop draaiende houden. Het is een breekbaar evenwicht, want de idealistische opzet maakt de bedrijfsvoering er niet makkelijker op. Alle beslissingen worden door de kleine vijftig werknemers democratisch genomen. Zie met zo'n groep maar eens overeenstemming te krijgen over de vraag of de bioscoopstoelen aan vervanging toe zijn, en zo ja, hoe de nieuwe stoelen er uit moeten zien en hoeveel ze mogen kosten. Een andere moeilijkheid is het grote verloop. Omdat bul en congé gekoppeld zijn, blijft niemand lang bij Kriterion werken. Het is niet te voorkomen dat er bij de voortdurende wisseling van de wacht soms kennis verloren gaat. Onlangs ontdekten medewerkers in zaal 1 een kastje waarmee je de film vanuit de zaal kunt starten. Dat had iemand ooit, wie weet hoe lang geleden, vergeten door te geven.
Met het vertrek van Matthias verdwijnt opnieuw een brok ervaring. Hij werkte ruim vijf jaar in Kriterion. In die tijd is zijn leven zich steeds meer op één plaats gaan afspelen. In andere bioscopen komt hij niet veel meer. In andere café's eigenlijk ook niet. Zijn afstudeerborrel is vanzelfsprekend ook in Kriterion. Nu is het afscheid aanstaande. Matthias weet dat Kriterion in dat opzicht onverbiddelijk is. Zijn huidige collega's zullen ook niet eeuwig blijven studeren. Als hij over een paar jaar binnenloopt, wordt hij door niemand meer herkend. Hij loopt niet over van het vertrouwen dat zijn leven er dan leuker op zal zijn geworden. 'Je hebt hier je eigen bioscoop, je eigen tap waar je bier kan schenken. Het wordt hierna echt niet beter. Het kan alleen maar slechter gaan.' Matthias lacht, maar het is weer die boer met kiespijn.
Dit artikel is het eerste deel van een reeks verhalen over de dertien Amsterdamse filmtheaters die deel uitmaken van Cineville. De volgende keer: de 'tempel van progressief Amsterdam': De Balie.
