Over de Indiase klassieker Pather Panchali en hoe de wereld van Apu de wereld veroverde

In klassieker Pather Panchali is het de sitarsoundtrack van Ravi Shankar die de wereld van het Indiase jochie Apu voor ons opent. We treffen Apu en zijn familie op het Indiase platteland: ze leven er eenvoudig maar in armoede, en de vader vertrekt naar de stad om werk te zoeken. De jonge Apu ontwikkelt een steeds sterkere band met zijn opstandige zus Durga en samen vinden ze plezier in de kleine dingen van het leven. Maar het zware bestaan eist z’n tol: er zijn grote geldzorgen en de dood ligt op de loer.

De wereld van Apu is er een die je zelden in films aantreft – destijds was dat al helemaal ongebruikelijk. Die menselijkheid en de sociaal-realistische weergave van het Bengaals-Indiase platteland was als een parallelle cinema naast die van de Bollywoodproducties zoals we die nog steeds kennen, en ontstond uit een vermenging van Indiase film met het neorealisme dat in het Europa van de jaren veertig en vijftig zo populair was. 

Voordat hij Pather Panchali zou regisseren, werkte de jonge Satyajit Ray als grafisch ontwerper (hij maakte onder andere boekomslagen), was hij in zijn vrije tijd obsessief bezig met film en richtte de Calcutta Film Society op, waar veel buitenlandse films te zien waren. Toen Ray op een zakenreis in London de Italiaanse neorealistische film Ladri di biciclette van Vittorio DeSica zag, wist hij dat hij zélf films wilde regisseren. Een andere invloed was de Franse filmmaker Jean Renoir, die hij in Calcutta tegen het lijf liep, op zoek naar filmlocaties voor Le fleuve, dat zich in India afspeelt. Gevraagd naar zijn eigen filmambities, bleek Ray het scenario van Pather Panchali al in zijn hoofd te hebben, geïnspireerd door het gelijknamige boek van Bibhutibhushan Bandopadhyay uit 1929.

Rays grote vrees was dat de piepjonge acteur Subir Banerjee de baard in de keel zou krijgen

Renoirs invloed op Ray en zijn vrienden zou groot zijn: bij de opnames van Le fleuve stonden enkele latere crewleden van Pather Panchali voor het eerst op de set. Ray was een autodidact met een visie, en bekostigde het minimale budget van zijn debuutfilm voor een groot deel uit zijn eigen zak door de sieraden van zijn vrouw en zijn platencollectie te verkopen. De rest van het geld kwam van de Bengaalse overheid, uit een potje dat eigenlijk voor wegenbouw bestemd was, maar dat verantwoord werd via de internationale titel van de film, Songs of the Road.

De op locatie geschoten film met een cast vol nieuwe acteurs, een crew vol beginnelingen en chronisch geldgebrek kwam logischerwijs met uitdagingen. Rays grote vrees was dat de piepjonge maar steeds ouder wordende Subir Banerjee, die Apu speelt, de baard in de keel zou krijgen, en de stokoude Chunibala Devi in de rol van de tandeloze tante, het einde van de opnames niet zou halen. Dat deed ze gelukkig wel, maar het succes van de première zou ze niet meer meemaken.

Ondanks de obstakels tijdens de totstandkoming van Pather Panchali vestigde Ray zich direct op het wereldtoneel: de première vond in 1955 niet in India plaats, maar in het Museum of Modern Art in New York (tijdens de tentoonstelling Textiles and Ornamental Arts of India), en niet veel later was de film te zien op het festival van Cannes, waar ze de prijs kreeg voor Best Human Document.

Pather Panchali speelde zich weliswaar af in het Indiase achterland, maar de emoties lieten zich niet door grenzen tegenhouden. Ray, de onervaren filmmaker uit Calcutta, wist met zijn Indiase neo-realisme een universele snaar te raken. Hoewel de overheid moeite had met de wijdverbreide vertoning van armoede, was de film ook in eigen land geliefd en werd Pather Panchali in 1955 bekroond met een van de eerste National Film Awards.

Pather Panchali zette India als filmland op de kaart en lanceerde de carrières van zo’n beetje iedereen die eraan verbonden was

Pather Panchali zette India als filmland op de kaart, creëerde een nieuw genre binnen de Indianse filmcultuur en lanceerde de carrières van zo’n beetje iedereen die eraan verbonden was. Op de acteur die Apu speelt na: Subir Banerjee zou nooit meer in een film spelen, maar heeft als de jonge Apu een enorme indruk achter gelaten in de filmgeschiedenis. Art director Bansi Chandragupta en cameraman Subrata Mitra zouden nog vaak met Ray samenwerken en uitgroeien uit tot grote namen in de Indiase filmindustrie en daarbuiten. Sitarspeler Ravi Shankar zette ondertussen de traditionele Indiase muziek op de kaart en werkte onder andere samen met George Harrison (en – trivia! – hij kreeg dochter Norah Jones). 

Satyajit Ray maakte nog twee (must-see!) vervolgen op Pather Panchali – Aparajito en Apur Sansar – en regisseerde tientallen andere geweldige films, waardoor hij voor altijd herinnerd zal worden als de invloedrijkste maker uit de Bengaalse cinema. Als internationale kroon op zijn werk, ontving hij gedurende zijn laatste levensdagen in 1992 de Honorary Academy Award, die hij accepteerde vanuit het ziekenhuis. De nalatenschap van deze autodidact met een flinke dosis ambitie en doorzettingsvermogen is enorm. Een grootheid als Akira Kurosawa zei bijvoorbeeld dat het niet zien van de cinema van Ray zou zijn ‘alsof je op deze wereld bent zonder de zon of de maan te zien’ en Martin Scorsese noemt Ray een inspiratie omdat hij van Pather Panchali leerde hoe cinema verschillende werelden kan openen. En die universele kracht komt ook bijna zeventig jaar na de première nog net zo hard binnen.