Regisseur Amir Toodehroosta over Numb: ‘De kleuterschool is waar we de samenleving vormgeven’

De kleuterklas is in Iran de eerste en laatste mogelijkheid voor jongens en meisjes om samen te leren. Daarna, als ze naar de basisschool gaan, krijgen ze alleen nog gescheiden van elkaar les. Dit gegeven maakt het klasje van de zesjarige Roham in Numb, de tweede speelfilm van schrijver-regisseur Amir Toodehroosta, een fascinerende wereld: Roham en zijn klasgenootjes kunnen nog één jaar samen rennen, schreeuwen, zingen en naar school rijden. Politiek, religie en grotemensenproblemen spelen nog geen rol van betekenis, althans, zo lijkt het: de camera beweegt op ooghoogte van de kleuters, alles buiten het frame is voor hen irrelevant.

Toch sijpelt de echte wereld, zoals ze dat zo vaak doet in Iraanse films over kinderen, de ommuurde speelplaats binnen. Zo laat de schooldirectie weten dat de liedjes van de juf niet religieus genoeg zijn. Wanneer er een gastdocent langskomt, dan trekt de juf gauw haar hoofddoek wat strakker en staan de lessen ineens bol van de staatspropaganda. En thuis bij Rana (Rohams crush) en Azad (de pestkop van de klas), spelen wel degelijk grotemensenproblemen, al duurt het even voordat Roham dat doorheeft.

Nederland is het eerste Europese land waar Numb breeduit in première gaat. De film was voor het eerst te zien op International Film Festival Rotterdam, en maakte afgelopen week, buiten de gewone zalen, een rondje op het World Cinema Amsterdam festival. Vanaf deze week is ‘ie overal te zien in Cineville. In Iran krijgt Numb überhaupt geen release. ‘Het voelt een beetje alsof de film in Nederland thuishoort,’ vertelt Toodehroosta me tijdens een videocall. Ik praat met hem over van alles en nog wat: de fabeltjes die we kinderen vertellen, het grijze gebied tussen waarheid en leugen, en waarom een wortelkanaalbehandeling de beste metafoor voor zijn film is.  

Er zit een quote van de kleuterjuf in de film die ‘m voor mij volledig samenvatte. Ze zegt tegen de klas: ‘In plaats van ons nu al als volwassenen te gedragen, moeten we juist spelen, lachen en stout zijn.’ Miste je tijdens het maken van de film, dat kind-zijn?

‘Ik voelde inderdaad een beetje nostalgie. Ik koester mijn jeugdherinneringen. Mijn jeugd was zo levendig, en die momenten zijn me heel dierbaar. Het is een deel van mijn leven dat nog steeds dicht bij me staat. Ik ben nog steeds een beetje kinderachtig. Dat is misschien ook de reden dat ik de film vanuit het perspectief van een kind heb geschreven.’

Grote mensen vertelden me zoveel sprookjes

De kinderen in de film zijn zó erg kind. Ze rennen en schreeuwen, ze peuteren in hun neus en zitten onderuit gezakt in hun stoelen. Hoe heb je dat weten te vangen?

‘Er kwam weinig regie bij kijken. Ik ben op zoek gegaan naar kinderen die zich precies zo gedroegen als de personages die ik geschreven had. Het was een heel natuurlijk proces, de kinderen spelen gewoon zichzelf. Het duurde daardoor wel tien maanden voordat we de cast rond hadden – eigenlijk wilde ik de film jaren geleden al draaien, maar toen lukte het niet om de perfecte groep kinderen bij elkaar te krijgen.’

‘Het draaide dus allemaal om de casting. Daarna ging alles vanzelf, het regisseren was totaal niet stressvol. Naar mate ik de kinderen beter leerde kennen, bleek dat sommige heel duidelijk wilden horen wat er van ze verwacht werd, en anderen juist intuïtief acteerden.’

De juf is bijna niet in beeld. Toch is ze een heel belangrijk personage. Het wordt haar bijna onmogelijk gemaakt om haar werk te doen, om de kinderen iets bij te brengen zonder politieke of religieuze inmenging.

‘Eigenlijk is dat een paradox die volwassenen altijd voelen als het om kinderen gaat, niet? Ze moedigt de kinderen aan om af en toe ‘stout’ te zijn – om kind te zijn. Maar tegelijkertijd moet ze ook de grenzen bewaken van het geloof, van de ouders, et cetera. Wat ik wilde laten zien was die tegenstrijdigheid: we willen dat een kind kind kan zijn, maar tegelijkertijd verbinden we regels aan wat een kind mág zijn.’ 

De film zit vol met volwassenen die hun kinderen van alles wijsmaken om moeilijke vragen te ontwijken. Een kind vraagt waar baby’s vandaan komen, en het antwoord is ‘heel hard bidden’. Vervolgens gaat het kind bidden voor een Xbox. 

‘Dat is iets wat ik in mezelf herkende, als kind. Grote mensen vertelden me zoveel sprookjes, en ik nam ze allemaal voor waarheid aan. Dan beland je in situaties waarin je handelt naar die waarheden, maar ontdek je dat ze helemaal niet waar zijn. Het creëert een leven waarin je óf alles zelf moet uitzoeken, óf je eigen waarheden moet verzinnen. Ik denk dat dat bij heel veel mensen misgaat in hun jeugd. Aan de andere kant vormt het ook je persoonlijkheid. Je krijgt een houding van, oké, ik ga zelf maar eens uitzoeken wat waar is en wat niet.’

‘Ik groeide op in een milieu waarin de normen en waarden van de samenleving overeenkwamen met die van het gezin. Die twee werelden waren niet gescheiden. Nu is dat anders. Het collectief heeft een andere waarheid dan mensen persoonlijk hebben, omdat het bewustzijn over de leugens in de maatschappij binnen gezinnen is gegroeid. De kinderen in mijn film moeten omgaan met die verschillende waarheden. Dat zou trouwens een onderwerp kunnen zijn voor een compleet nieuwe film: wat voor effect heeft het op een kind, opgroeien met deze van elkaar gescheiden waarheden? Wat doet dat met je persoonlijkheid?’ 

We leren kinderen niet wat normaal is. Er wordt niet over intimiteit gesproken

‘De ouders en de docenten liegen niet écht tegen de kinderen, maar ze vertellen ze ook niet echt hoe de wereld werkt. Ze bevinden zich in een grijs gebied. Veel Iraniërs zijn op zoek naar die nuance, naar iets wat geen leugen is, maar ook niet de waarheid. Je moet manoeuvreren tussen de echte realiteit en de realiteit die je wordt toegestaan.’  

Azad, de pestkop van de klas, lijkt een uitzondering te zijn op zijn klasgenootjes. Hij is de enige die niet alleen gelooft in de sprookjes van de volwassenen, maar ook de ideologie erachter lijkt te begrijpen. 

‘Azad snapt dingen die de rest van de kinderen nog niet kunnen begrijpen. Hij weet overduidelijk niet écht hoe de wereld in elkaar steekt, maar hij heeft wel door dat er dingen zijn die volwassenen achterhouden.’ 

Andere Iraanse makers, zoals Jafar Panahi, hebben weleens gezegd dat het makkelijker is om politieke onderwerpen aan te snijden in kinderfilms, omdat daar minder censuur op is. Gold dat ook voor Numb?

‘Dat is absoluut waar, en misschien ook een van de redenen waarom ik de film op deze manier heb gemaakt. Aan de andere kant: Numb is wel degelijk gecensureerd in Iran, dus zelfs als je voor dit perspectief kiest, ben je daar niet immuun voor. De belangrijkste reden dat de film vanuit de kinderen wordt verteld, is omdat ik de wortels van het gedrag van volwassenen wilde onderzoeken. Waarom gedragen grote mensen zich zo? De kleuterschool is waar de samenleving zoals ‘ie is wordt vormgegeven.’

De manier waarop er over seks en seksualiteit wordt gepraat, of eigenlijk juist niet wordt gepraat, lijkt een van die wortels te zijn. In Numb is seksueel misbruik één van de grotemensenproblemen waar Roham geen weet van heeft. Zit daar volgens jou een directe link tussen?

‘Als je ergens geen bewustzijn over creëert, bereid je kinderen niet voor op de echte wereld. We leren kinderen niks over seks of intimiteit, en zo beginnen ze onvoorbereid aan de rest van hun leven. Daar komt nog bij dat zodra je ergens niet over praat, het een taboe wordt. En iedereen is extra nieuwsgierig naar taboes, waardoor het een obsessie wordt. Als je seks gewoon als iets normaals behandelt, worden kinderen ook niet getriggerd om zelf maar op onderzoek uit te gaan.’

‘Stel je voor dat we van eten een taboe zouden maken. Wat zou er dan gebeuren? Dat is net zo gek, toch? Dan zouden er donkere gordijnen voor de ramen van restaurants hangen. Een stuk fruit kopen zou iets gevaarlijks worden. Je zou je moeten verantwoorden voor het kopen van een groente.’

Het perspectief van de kinderen maakt dat taboe nog absurder. Als je klein bent voelt de wereld al zo onlogisch. 

‘Dit is hoe het is in mijn land. Er wordt niet toegegeven dat veel dingen, zoals seks, normaal zijn. Alles wordt onnodig ingewikkeld gemaakt. Mensen kennen hun eigen lichamen niet, weten niet wat normale vormen van intimiteit zijn, en dat sijpelt door in de maatschappij. Je volwassen leven raakt volledig uit balans. Misbruik gebeurt omdat we seks taboe hebben gemaakt. We leren kinderen niet wat normaal is en wat niet. Er wordt niet over intimiteit gesproken.’

De boze buitenwereld is altijd voelbaar in Numb, ook al zien we ‘m nauwelijks. Volwassenen blijven buiten beeld, of moeten bukken om erin te komen. Waarom wilde je zó letterlijk vanuit het perspectief van de kinderen filmen? 

‘Door de camera dicht op de gezichten van de kinderen te houden en de volwassenen erbuiten te laten, voel je je veel intiemer met ze verbonden. Het publiek moet echt op één lijn met de kinderen zitten, en die pure, kinderlijke onschuld kunnen ervaren. De kinderen zijn het middelpunt van deze wereld.’

Van buitenaf zien gezinnen er normaal functionerend uit, maar vanbinnen zijn alle zenuwen doorgesneden

De internationale titel van de film, Numb, is anders dan de originele titel Asab keshi, iets waar ik met alleen Google Translate niet uitkwam. Voor welke van de twee voel jij het meest? 

‘Asab keshi, in Farsi, vertaalt zich eigenlijk als ‘wortelkanaalbehandeling’. Dat vind ik het beste bij de film passen, maar ik kon geen Engelse vertaling vinden die dezelfde lading zou dekken. Het gaat om het verdoofde gevoel, dus Numb kwam daar het dichtste bij in de buurt. Het is een metafoor voor hoe gezinnen en samenlevingen anders zijn dan ze lijken. Van buitenaf zien ze er normaal functionerend uit, maar vanbinnen zijn alle zenuwen doorgesneden. Er is geen gevoel meer, ook al ziet alles er levend uit. Dat idee wilde ik toepassen op Iraanse families, maar deels ook op de maatschappij als geheel.’

Dat idee slaat ook op de vraag waar de wortels van ons gedrag als volwassenen liggen. Eigenlijk is je film een soort wortelkanaalbehandeling van de Iran-kies. 

‘We kijken zo vaak naar films waarvan we het einde eigenlijk al weten. We hebben nieuwe perspectieven nodig. Er is een gebrek aan innovatie. Mijn missie, zo voelt het, is om nieuwe werelden en ervaringen te creëeren. Ik wilde met Numb iets nieuws toevoegen aan de verhalen die we al zo lang kennen.’