‘Het gaat erom dat de waarheid aan het licht komt.’ François Ozon en Denis Menochet over Grâce à Dieu

‘Ik heb wel eventjes genoeg van pedofilie,’ zei François Ozon op de persconferentie op het filmfestival van Berlijn. ‘Mijn volgende film wordt waarschijnlijk wat minder zwaar.’ Het is hem vergeven. Je onderdompelen in het kindermisbruik in de katholieke kerk zal geen pretje zijn geweest. Toch voelde het voor de Franse regisseur als een noodzaak om zich te wagen aan Grâce a Dieu, een sobere, resepectvolle film over de zaken tegen priester Bernard Preynat, die tussen 1986 en 1991 meer dan 80 kinderen misbruikte op een katholiek zomerkamp, en Kardinaal Barbarin, die precies even lang zijn mond hield waardoor Preynat zijn gang kon blijven gaan. ‘Deze zaken staan voor méér. Het gaat erom dat de waarheid aan het licht komt, zodat het niet meer kan gebeuren.’

Grâce a Dieu. Die titel is gewaagd, en bewust gekozen: in het Engels betekent het ‘Thank God’, en in Frankrijk wordt het precies zo gebruikt, en net zo makkelijk. Ozon refereert ermee aan de exacte - en misplaatste - woorden van Barbarin, die met ‘Grâce à Dieu ces faits sont prescrits’ (‘Bij de gratie Gods zijn deze gebeurtenissen al wettelijk verjaard’) leek te willen zeggen dat het maar goed was dat Preynat zich langer dan dertig jaar geleden aan kleine jongetjes had vergrepen, omdat er volgens het recht van verjaring dan geen zaak meer tegen hem kon worden aangespannen. Hij had dus alleen nog aan God een verklaring af te leggen. Dat bleek niet het geval: een aantal verklaringen viel binnen de deadline, en inmiddels is Barbarin veroordeeld en moet Preynat eind dit jaar voor de rechter verschijnen. 

Op papier klinkt Grâce a dieu als een Franse versie van Spotlight, de Amerikaanse Oscarwinnaar over de onderzoekssjournalisten die soortgelijke misstanden binnen de Amerikaanse kerk blootlegden. Maar Ozons film is een stuk persoonlijker. Hij focust niet alleen op de geheimen van de priester en zijn bevelhebbers, maar ook op de levens van de drie slachtoffers die zelf het mediacircus ontketenden: de vrome familieman Alexandre, de vrolijke Bourgondiër François en de kwetsbare eenling Emmanuel. Ook gaat het niet alleen over de ontkenning van de kerk, maar ook over de blinde vlek van de ouders en andere omstanders, die zo hard weigerden te geloven dat hun priesters en kardinalen tot zulke wandaden in staat waren dat ze alle signalen negeerden. Ze gaan er nog iedere dag onder gebukt. Kan je nog geloven, laat staan vergeven, als jou of je kind zoiets is aangedaan?

Het deed er niet meer toe of hij schuldig was of niet, dat ís hij

In Berlijn spreek ik Ozon en zijn goedlachse hoofdrolspeler Denis Menochet (Inglorious Basterds, Jusqu’a la garde), die in de film de man speelt die zelf naar de media stapte. Ozon had op dat moment al één rechtszaak achter de rug: de advocaat van Preynat probeerde de film tegen te houden omdat de priester onschuldig zou zijn tenzij het tegendeel bewezen was. Dat mislukte, omdat hij allang bekend heeft. ‘Ik moest de waarheid wel vertellen,’ zegt Ozon. ‘Anders zou het hypocriet zijn. Deze zaak kreeg in Frankrijk al superveel aandacht. Alle details waren bekend, dus het was geen verrassing of zo. Daarom heb ik ook geen fictieve namen gebruikt. We hebben het over een man die al héél lang toegeeft dat hij kinderen heeft misbruikt. Het deed er niet meer toe of hij schuldig was of niet, dat ís hij. Het zou een beetje vreemd zijn geweest om dat buiten beschouwing te laten.’

Dit is de eerste keer dat jullie samen een film hebben gemaakt die gebaseerd is op een waargebeurd verhaal. Waarom trok deze zaak jullie zo aan?

FO: ‘Ik was eigenlijk niet van plan om een film over zo’n actueel onderwerp te maken, maar toen ontmoette ik Alexandre. Hij gaf me al zijn eigen researchmateriaal om te gebruiken. Toen ik me realiseerde dat er meer slachtoffers waren veranderde het van een enkel portret naar een groepsportret.’

DM: ‘Toen ik het scenario las was ik heel erg gechoqueerd. We hebben twee uur zitten praten. Ik vroeg François hoe de film zou heten en toen hij zei: Grâce à Dieu, dacht ik: *mon Dieu,*dit is uniek. Ik vond dat zo dapper. En het zat gewoon heel goed in elkaar.’

FO: ‘Ik doe altijd veel research. Voor Jeune et jolie heb ik me verdiept in de leefwereld van minderjarigen in de prostitutie. Voor Sous le sable sprak ik met psychologen over rouwverwerking. Maar dit was zo’n complexe, gelaagde situatie. Ik moest natuurlijk wel deels fictionele keuzes maken om het te structureren, daarom heb ik het in drie hoofdstukken verdeeld. Het stokje wordt van de een naar de ander overgedragen. Van Alexandre, de gelovige die als eerste aangifte besloot te doen, naar François, die eigenlijk al een stap verder is maar wel besluit het verhaal wereldkundig te maken aan de pers, naar Emmanuel, die het er nog steeds heel zwaar mee heeft.’ 

De film gaat niet alleen over de kerk als instituut, maar ook over familie als instituut, en hoe die allemaal anders reageren.

FO: ‘Het is zó stoer om in zo’n geval je stem te laten horen, om te praten over je trauma’s. Enerzijds is er opluchting en bevrijding - je raakt eindelijk de last van het zwijgen kwijt - maar anderzijds kan er iets kapot gaan als je zo’n geheim vertelt. Er zit een verwoestend element in. Als een kind bij zulk geweld betrokken raakt, dan raakt dat de hele familie, en het is onontkomelijk dat er een reactie op komt: schuld en verdriet en alles wat er verder nog bij komt kijken. Ik heb de families allemaal ontmoet, en ze reageren inderdaad allemaal anders. Dat is vaak afhankelijk van hun sociale achtergrond. En de families die er van buitenaf vaak het meest gebalanceerd uitzien zijn niet altijd de families die op de beste manier reageren.’

De priester zei: jullie gaan naar de hemel, en ik vroeg: en mijn hond dan? 

Is het lastig om zelf niet emotioneel te worden tijdens het filmen van zo'n verhaal?

FO: ‘Natuurlijk voelde ik van alles tijdens het maken van de film. Maar als ik werk, werk ik. Dan vermijd ik het om medelijden te voelen of verdrietig of boos te zijn: dat is mijn recht niet. Ik voel niets dan respect voor de mensen waar de film naar refereert.’

Hoe reageerden Alexandre, François en Emmanuel toen ze de film zagen?

FO: ‘Ze waren overweldigd en geraakt, want je eigen leven op het scherm terugzien kan hard binnenkomen. François had er het meest last van, ondanks dat hij er eigenlijk zo sterk en solide uitziet. Hij had kalmeringspillen genomen voordat hij ging kijken. Emmanuel was het meest enthousiast. Hij zei dat hij zich er heel erg in herkende, dat het voor 90% zijn eigen leven was.’

Hebben jullie zelf een religieuze achtergrond?

DM: ‘Ik wel. Ik woonde als kind in Saoedi-Arabië en daar had ik een allemaal dieren. Op mijn twaalfde ben ik terug gegaan naar Frankrijk, naar een katholieke jongensschool. Tijdens een van de eerste catechismuslessen ging het over de ziel en de hemel. De priester zei: jullie gaan naar de hemel, en ik vroeg: en mijn hond dan? Waarop hij zei: die niet, want die heeft geen ziel. Toen ben ik direct afgehaakt. Religie is niets voor mij.’ 

Hoorde je in die tijd ook al over dit soort misstanden?

DM: ‘Niet echt, maar we kennen allemaal wel mensen die het hebben meegemaakt. En mensen beginnen te praten, zeker als je zo’n film maakt.’

FO: ‘Steeds meer mensen doen tegenwoordig hun verhaal.’  

DM: ‘Het is voor kinderen echt verschrikkelijk. De gevolgen zijn desastreus. Mensen denken vaak: ah joh, het is zo lang geleden. Maar als je als katholiek niet begrijpt hoe erg dat is, dan is dat echt een zonde. En dat lijkt helaas toch te vaak zo te zijn. Mensen zeggen: het is achter de rug, het komt allemaal goed, bij de gratie Gods. Maar als je een busbedrijf hebt waarbij je een auto-ongeluk laat gebeuren en er een bus vol kinderen in een rivier stort, dan ga je niet meer achter het stuur zitten, dan treed je af en leg je je titel neer. Dan moet je jezelf in de spiegel aan durven kijken.’

Als je als katholiek niet begrijpt hoe erg dat is, dat is dat echt een zonde

Geloof je in vergiffenis?

DM: ‘Ik geloof alleen in Meryl Streep! Ik geloof haar in alles wat ze doet. En ze heeft al een keer een twijfelende non gespeeld, dus…’

FO: ‘Ik ben super geïnteresseerd in het concept van vergeving. De hele katholieke kerk is gebaseerd op vergiffenis en barmhartigheid. In het geval van Alexandre was dat wat hem het meeste dwars zat. Hij werd uitgenodigd om de pedofiel die hem misbruikt had te ontmoeten, zodat die hem om vergiffenis kon vragen. Ik heb met een aantal psychologen gesproken die zeiden dat dat heel erg dom was omdat het helemaal niet cathartisch is en niets oplost. In tegendeel. Het pleit de schuldige vrij, maar het slachtoffer blijft een slachtoffer. Je blijft in je kooi vastzitten en er is een risico dat je blijft zwijgen omdat je gedwongen wordt om een bladzijde om te slaan terwijl er feitelijk niets veranderd is.’

Hebben jullie al een reactie van de kerk gehad?

FO: ‘We hebben al heel veel reacties gehad. We zijn al vroeg in Frankrijk met de film op tour gegaan, en in ieder dorp en iedere stad nodigen we het bisdom uit. We hebben veel reacties gekregen van bisschoppen, met name in Strasbourg en Orléans. De meeste katholieken zijn heel blij met de film omdat ze het compleet zat zijn dat er de kerk nu symbool lijkt te staan voor pedofilie en kindermisbruik.’